Οι εικόνες φρίκης από την Ουκρανία με τις μαζικές δολοφονίες αμάχων, έχουν ανοίξει τη συζήτηση για την πιθανότητα δίωξης της Ρωσίας για εγκλήματα πολέμου. Όμως κατά πόσο είναι πιθανό να βρεθούν οι δράστες στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης;
Όπως αναφέρει το think tank του Council on Foreign Relations, η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία συνιστά έγκλημα επιθετικότητας σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο. Η κύρια κατηγορία εναντίον των ηγετών της Ναζιστικής Γερμανίας στις δίκες της Νυρεμβέργης, όσο και της ιαπωνικής ηγεσίας στις δίκες εγκλημάτων πολέμου του Τόκιο, ήταν «εγκλήματα κατά της ειρήνης», ορολογία που σημαίνει την έναρξη ενός επιθετικού πολέμου. Αυτές οι δίκες κατέληξαν στην καταδίκη δεκάδων κατηγορουμένων για επιθετικότητα. Ο Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών του 1945 ενσωμάτωσε περαιτέρω την παρανομία του επιθετικού πολέμου (σε αντίθεση με τον αμυντικό πόλεμο) στο διεθνές δίκαιο.
Επειδή εμπίπτουν στο γενικότερο έγκλημα της επιθετικότητας, όλες οι χρήσεις ένοπλης βίας από τη Ρωσία στο ουκρανικό έδαφος μπορούν να θεωρηθούν παράνομες. Επιπλέον, ο ρωσικός στρατός συνεχίζει να διαπράττει διάφορες θηριωδίες, μια κατηγορία που περιλαμβάνει εγκλήματα πολέμου, εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και γενοκτονία.
Εγκλήματα πολέμου
Η άνευ προηγουμένου κάλυψη των μέσων ενημέρωσης της εισβολής της Ρωσίας, έχει καταγράψει τη διάπραξη εγκλημάτων πολέμου σε πραγματικό χρόνο. Ο ρωσικός στρατός έχει θέσει στο στόχαστρο του μη στρατιωτικές υποδομές, συμπεριλαμβανομένων πολυκατοικιών, νοσοκομείων, εργοστασίων, καταστημάτων, εκκλησιών, σχολείων και πολιτιστικών χώρων. Ακόμη και όταν υπάρχει στρατιωτικός στόχος, η χρήση δυσανάλογης βίας, ενώ γνωρίζουμε ότι το χτύπημα πιθανότατα θα προκαλέσει θάνατο ή τραυματισμό αμάχων ή ζημιά σε πολιτικές υποδομές, είναι έγκλημα πολέμου.
Οι τακτικές πολιορκίας για να λιμοκτονήσουν οι άμαχοι, να παραδοθούν ή να τους εξαναγκάσουν να φύγουν ως πρόσφυγες, αντιπροσωπεύουν ξεκάθαρα εγκλήματα πολέμου, όπως επίσης και κάθε χρήση πυρομαχικών διασποράς ή θερμοβαρικών βομβών (γνωστών και ως «βομβών κενού») σε περιοχές αμάχων. Η χρήση τακτικού πυρηνικού όπλου, την οποία ο Ρώσος Πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν και ο υπουργός Εξωτερικών Σεργκέι Λαβρόφ έχουν υπονοήσει ότι είναι πιθανή, θα συνιστούσε έγκλημα πολέμου λόγω της παράπλευρης ζημίας σε ζωές και περιουσίες αμάχων. Η χρήση χημικών και βιολογικών όπλων εναντίον οποιουδήποτε στόχου -πολιτικού ή στρατιωτικού- επίσης θα ήταν έγκλημα πολέμου.
Η αποχώρηση των ρωσικών δυνάμεων από την περιοχή του Κιέβου στις αρχές Απριλίου έδωσε μια εικόνα για την κλίμακα των απωλειών αμάχων. Στη Μπούτσα, μια μικρή πόλη στα περίχωρα της ουκρανικής πρωτεύουσας, δημοσιογράφοι και παρατηρητές ανθρωπίνων δικαιωμάτων τεκμηρίωσαν αυτό που φαίνεται να είναι ομαδικοί τάφοι και πτώματα αμάχων, που δολοφονήθηκαν από ρωσικά στρατεύματα στους δρόμους. Οι τραγικές ανακαλύψεις στην Μπούτσα, όπου υπολογίζεται ότι σκοτώθηκαν περισσότεροι από 300 άμαχοι (403 σύμφωνα με τον δήμαρχο της πόλης), και σε άλλες πόλεις που ανακαταλήφθηκαν από τις ουκρανικές δυνάμεις, ώθησαν τον πρόεδρο των ΗΠΑ Τζο Μπάιντεν να ζητήσει τη διεξαγωγή δίκης για εγκλήματα πολέμου, ώστε να λογοδοτήσουν οι δράστες.
Εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας
Η εισβολή της Ρωσίας πιθανότατα να περιλαμβάνει επίσης εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, τα οποία είναι εκείνα που διαπράττονται ως μέρος εκτεταμένων ή συστηματικών επιθέσεων κατά άμαχου πληθυσμού, με γνώση αυτών των επιθέσεων από πλευράς του επιτιθέμενου. Τέτοια εγκλήματα περιλαμβάνουν δολοφονία, βίαιη μεταφορά πληθυσμού, σοβαρή στέρηση της σωματικής ελευθερίας κατά παράβαση θεμελιωδών κανόνων του διεθνούς δικαίου, δίωξη κατά αναγνωρίσιμων ομάδων αμάχων, σεξουαλική βία και απάνθρωπες πράξεις παρόμοιου χαρακτήρα, που προκαλούν σκόπιμα μεγάλο πόνο ή σοβαρό τραυματισμό στο σώμα ή στην ψυχική ή σωματική υγεία.
Τον Απρίλιο, η Ουκρανία ανέφερε ότι πάνω από τετρακόσιοι άμαχοι δολοφονήθηκαν από ρωσικά στρατεύματα, με πολλά ακόμη άτομα να εξακολουθούν να αγνοούνται στην απελευθερωμένη περιοχή του Κιέβου.
Γενοκτονία
Οι εισαγγελείς μπορούν επίσης να διερευνήσουν ισχυρισμούς για γενοκτονία, η οποία απαιτεί την σκόπιμη καταστροφή του συνόλου ή μέρους μιας εθνικής, εθνοτικής, φυλετικής ή θρησκευτικής ομάδας. Η γενοκτονία περιλαμβάνει όχι μόνο τη δολοφονία, αλλά και την πρόκληση σοβαρών σωματικών ή ψυχικών βλαβών σε μέλη της ομάδας (στην προκειμένη περίπτωση, εκείνων της ουκρανικής υπηκοότητας) ή σκόπιμη επιβολή στην ομάδα συνθηκών που υπολογίζεται ότι θα επιφέρουν τη σωματική της καταστροφή εν όλω ή εν μέρει. Ωστόσο, η τεκμηρίωση της γενοκτονικής πρόθεσης των Ρώσων ηγετών θα μπορούσε να αποδειχθεί δύσκολη υπόθεση.
Πώς μπορεί να προχωρήσουν οι έρευνες;
Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο (ΔΠΔ), το οποίο έχει δικαιοδοσία για την Ουκρανία, ξεκίνησε πρόσφατα μια μεγάλη έρευνα, αφού σαράντα χώρες παρέπεμψαν επισήμως την υπόθεση στον εισαγγελέα. Επιπλέον, το Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ συγκροτεί μια ερευνητική επιτροπή, ενώ ορισμένες κυβερνήσεις, η Ευρωπαϊκή Ένωση και κάποιες μη κυβερνητικές οργανώσεις, ξεκινούν τις δικές τους ερευνητικές προσπάθειες. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη δέσμευση ενός άνευ προηγουμένου επιπέδου πόρων για έρευνες, για εγκλήματα θηριωδίας σε σύντομο χρονικό διάστημα.
Οποιαδήποτε κατηγορία εγκλημάτων θηριωδίας αποτελεί αντικείμενο ποινικής δίωξης. Ο σαφής προσανατολισμός της ρωσικής στρατιωτικής εκστρατείας σε θηριωδίες, θα μειώσει τη δυσκολία της απόδειξης για τους εισαγγελείς. Επιπλέον, οι συνεχιζόμενες αναφορές από τα μέσα ενημέρωσης χρησιμεύουν ως τεκμηρίωση σε πραγματικό χρόνο, καθιστώντας έτσι δύσκολο για τους Ρώσους ηγέτες να δηλώσουν άγνοια σχετικά με εγκλήματα θηριωδίας που λαμβάνουν χώρα στην Ουκρανία. Χωρίς περιστροφές ή αναστολές, οι Ρώσοι μεταδίδουν κατάφωρα τις επιθετικές τους πρακτικές και, όπως φαίνεται, δεν κάνουν τίποτα για να αποτρέψουν τέτοια εγκλήματα ή να τιμωρήσουν όσους τα διαπράττουν. Ως αποτέλεσμα, η δημιουργία δικογραφίας εναντίον τους θα μπορούσε να είναι ευκολότερη.
Τι ρόλο θα μπορούσαν να παίξουν οι Ηνωμένες Πολιτείες στην αναζήτηση λογοδοσίας;
Αν και οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν είναι μέρος του ΔΠΔ, θα μπορούσαν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο, ειδικά υπό το φως του ισχυρισμού του Μπάιντεν ότι ο Πούτιν είναι εγκληματίας πολέμου. Η Ουάσιγκτον θα μπορούσε να ενορχηστρώσει τη συλλογή και την παράδοση πληροφοριών από πολλές πηγές, συμπεριλαμβανομένων των προσφύγων, των δορυφορικών εικόνων και των αποχαρακτηρισμένων ηλεκτρονικών υποκλοπών. Στην πραγματικότητα, παρά τη μακροχρόνια αντίθεση για ένταξη στο ΔΠΔ από το Ρεπουμπλικανικό κόμμα, ορισμένοι από τους κορυφαίους γερουσιαστές του έχουν εισαγάγει ένα ψήφισμα που υποστηρίζει τις ερευνητικές προσπάθειες του δικαστηρίου. Ο στρατός των ΗΠΑ θα μπορούσε επίσης να βοηθήσει αναλύοντας τη «διάταξη μάχης» των ρωσικών στρατευμάτων, η οποία παρέχει χρήσιμες πληροφορίες για τους ανακριτές και τους εισαγγελείς.
Επιπλέον, η Ουάσιγκτον θα μπορούσε να υποστηρίξει την Ουκρανία στη δημιουργία υποθέσεων εγκλημάτων πολέμου εναντίον Ρώσων στρατιωτών και αξιωματικών. Η κυβέρνηση Μπάιντεν θα μπορούσε αμέσως να ηγηθεί μιας πρωτοβουλίας στη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών προκειμένου ο ΟΗΕ να συνάψει συνθήκη με την ουκρανική κυβέρνηση για τη σύσταση ειδικού δικαστηρίου. Αυτό το όργανο θα είναι σε θέση να διώξει εγκλήματα επιθετικότητας που διαπράχθηκαν από Ρώσους, για τα οποία το ΔΠΔ δεν έχει τη δικαιοδοσία να πραγματοποιήσει. Οι συνθήκες του ΟΗΕ που δημιούργησαν το Ειδικό Δικαστήριο για τη Σιέρα Λεόνε και τα Έκτακτα Τμήματα στα Δικαστήρια της Καμπότζης πριν από δύο δεκαετίες, χρησιμεύουν ως πρότυπα.
Ποιο είναι το ιστορικό της Ρωσίας στη διερεύνηση τέτοιων καταχρήσεων;
Η Σοβιετική Ένωση διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο κατά τη διάρκεια και μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο για τη διερεύνηση και τη δίωξη των ναζιστικών εγκλημάτων πολέμου, συμπεριλαμβανομένης της κατοχής των ουκρανικών πόλεων από τους Ναζί, όπως το Χάρκοβο και το Κίεβο. Μεταξύ 1943 και 1952, οι Σοβιετικοί άσκησαν διώξεις σε περίπου 82.000 ανθρώπους ως εγκληματίες πολέμου ή συνεργάτες των Ναζί. Σοβιετικοί αξιωματούχοι έπαιξαν επίσης καθοριστικό ρόλο στη δημιουργία του δικαστηρίου της Νυρεμβέργης και στη δίωξη των εγκλημάτων επιθετικότητας. Στη δεκαετία του 1990, η Ρωσία υποστήριξε τη δημιουργία των Διεθνών Ποινικών Δικαστηρίων για την πρώην Γιουγκοσλαβία και τη Ρουάντα, από το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ.
Τις τελευταίες δεκαετίες, ωστόσο, το Κρεμλίνο δεν άσκησε επιβολή των νόμων και των εθίμων του πολέμου, σε σχέση με τις στρατιωτικές του περιπέτειες στο εξωτερικό. Ως αποτέλεσμα, είναι απίθανο να αναμένεται η Μόσχα να συνεργαστεί με την έρευνα του ΔΠΔ για εγκλήματα πολέμου ή με οποιοδήποτε ειδικό δικαστήριο που θα συσταθεί για τη δίωξη του εγκλήματος της επίθεσης στο μέλλον.
Οι κυρώσεις θα μπορούσαν να εξαναγκάσουν τη Μόσχα να παραδώσει τους κατηγορούμενους
Οι οικονομικές κυρώσεις θα παράσχουν κατά κύριο λόγο πίεση, για να αναγκάσουν την απόσυρση των ρωσικών δυνάμεων και την αποκατάσταση της κυριαρχίας και της εδαφικής ακεραιότητας της Ουκρανίας. Εάν οι κυρώσεις τελικά αρθούν σταδιακά, θα μπορούσε να αποδειχθεί αποτελεσματικό να συμπεριληφθούν όροι που θα απαιτούν την παράδοση των κατηγορουμένων φυγόδικων. Αυτή η τακτική χρησίμευσε ως ισχυρό κίνητρο για την παράδοση κατηγορουμένων ηγετών όπως ο Σέρβος Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς, στο δικαστήριο για την πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη. Ωστόσο, η Σερβία δεν διέθετε... πυρηνικά όπλα, επομένως οι προσπάθειες χρήσης παρόμοιου μοχλού πίεσης σε σχέση με τους κατηγορούμενους Ρώσους που έχουν την κάλυψη μιας πυρηνικής δύναμης, θα ήταν επικίνδυνες.
Θα πρέπει η Ρωσία να πληρώσει αποζημιώσεις;
Η τεράστια καταστροφή περιουσίας και οι άλλες οικονομικές απώλειες, θα αναδείξουν την ευθύνη της Ρωσίας ώστε να πληρώσει τελικά για την ανοικοδόμηση της Ουκρανίας και να δώσει αποζημίωση στον λαό της. Το ζήτημα των αποζημιώσεων αναμφίβολα θα τεθεί στις διαπραγματεύσεις για την επίλυση της σύγκρουσης, καθώς και ως διεθνής όρος για την επανέναρξη οποιασδήποτε κανονικής σχέσης με τη Ρωσία.
Οι Δυτικές χώρες θα αμφισβητήσουν σθεναρά κάθε προσδοκία της Ρωσίας, ότι άλλα έθνη θα επωμιστούν ολόκληρο το κόστος της αποκατάστασης της Ουκρανίας. Ενώ το Σχέδιο Μάρσαλ μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, του οποίου ηγήθηκαν οι Ηνωμένες Πολιτείες, βοήθησε στην ανοικοδόμηση μιας κατεστραμμένης Ευρώπης, η Ρωσία δεν πρέπει να περιμένει τέτοια εξωτερική βοήθεια αυτή τη φορά. Παραμένει μια βιώσιμη οικονομία και κοινωνία παρά τις διεθνείς κυρώσεις που φέρει άμεση ευθύνη ως επιτιθέμενο έθνος.
Επιμέλεια: Τέρρυ Μαυρίδης
