Ο νέος ρόλος του πανεπιστημίου

Ο δημόσιος διάλογος για δημόσια ή μη κερδοσκοπικά πανεπιστήμια είναι ήδη παρωχημένος. Αυτό ήταν ένα ζήτημα του παρελθόντος αιώνος. Σήμερα το ζήτημα είναι τι είδους πανεπιστήμια χρειαζόμαστε και πως αυτά θα συμβάλλουν στην οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη της χώρας στο πλαίσιο των σύγχρονων προκλήσεων. Ήδη από τις πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα είναι εμφανές ότι τα πανεπιστήμια παγκοσμίως αντιμετωπίζουν ένα ταχύτατα εξελισσόμενο οικονομικό και κοινωνικό περιβάλλον που χαρακτηρίζεται από ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις, αλλαγές προτύπων και σημαντικούς κοινωνικούς μετασχηματισμούς. Το πανεπιστήμιο, ως θεσμός, παρά το γεγονός ότι για αιώνες ήταν προπύργιο γνώσης και κόμβος πνευματικής ανάπτυξης, παρέμεινε στη χώρας μας στατικό σε δομές και μεθόδους. Σήμερα, ανεξάρτητα του αν είναι μη κερδοσκοπικό ή δημόσιο, καλείται να διαδραματίσει ένα πιο δυναμικό και ολοκληρωμένο ρόλο στην αντιμετώπιση των πολύπλευρων προκλήσεων που αντιμετωπίζει η κοινωνία. Η πρόκληση είναι το κράτος με τον ρυθμιστικό του ρόλο, αλλά και το πανεπιστήμιο ως θεσμός, να αναγνωρίσουν αυτούς τους νέους ρόλους που πρέπει να ενστερνιστεί ο θεσμός του πανεπιστημίου, ώστε να μετασχηματισθεί και να εξελιχθεί με τρόπο που συμβάλει αποτελεσματικά στην κοινωνική και οικονομική σταθερότητα της χώρας έναντι των μελλοντικών προκλήσεων.

Η μεγαλύτερη ίσως πρόκληση είναι η προσαρμογή στις ταχύτατα μεταβαλλόμενες ανάγκες του εργατικού δυναμικού. Ο ρόλος του πανεπιστημίου στη σύγχρονη κοινωνία δεν περιορίζεται μόνο στο πεδίο της παραγωγής νέας γνώσης και τεχνολογίας, αλλά κυρίως στην προετοιμασία του ανθρώπινου δυναμικού που θα χρησιμοποιήσει τη νέα γνώση και θα στελεχώσει όλους τους τομείς και μηχανισμούς της κοινωνίας και της οικονομίας. Στη σύγχρονη εποχή οι ανάγκες σε ειδικευμένο δυναμικό μεσαίας και υψηλής στάθμης αυξάνονται με πρωτόγνωρη ταχύτητα και τα πανεπιστήμια πρέπει να προετοιμαστούν τόσο για την αύξηση των φοιτητών, όσο και για διεύρυνση των αντικειμένων και των μεθόδων. Οι τεχνολογικές εξελίξεις, ιδιαίτερα στην τεχνητή νοημοσύνη και τον αυτοματισμό, αναδιαμορφώνουν τις αγορές εργασίας παγκοσμίως.

Στην εποχή της νέας οικονομίας, επίσης, το πανεπιστήμιο αποκτά κεντρικό ρόλο στην προώθηση της καινοτομίας και της επιχειρηματικότητας, που είναι βασικοί μοχλοί οικονομικής ανάπτυξης και κοινωνικής προόδου. Η μεταφορά των νέων ιδεών και γνώσεων στην οικονομία και την κοινωνία μπορεί να επιτευχθεί μέσω της δημιουργίας κόμβων καινοτομίας, θερμοκοιτίδων νεοφυών επιχειρήσεων και συνεργασιών με τη βιομηχανία. Τέτοιες πρωτοβουλίες όχι μόνο παρέχουν τους πόρους και την υποστήριξη που χρειάζεται η μεταφορά νέων ιδεών στην αγορά, αλλά συμβάλλουν επίσης στην τοπική και εθνική οικονομική ανάπτυξη. Επιπλέον, ενθαρρύνοντας την επιχειρηματική σκέψη, τα πανεπιστήμια μπορούν να ενδυναμώσουν τα άτομα να γίνουν δημιουργοί θέσεων εργασίας και όχι άτομα που αναζητούν εργασία, ενισχύοντας την οικονομική ανθεκτικότητα και τη διαφοροποίηση.

Ταυτόχρονα, σε μια εποχή μεγάλων κοινωνικών ανισοτήτων, συγκρούσεων και διακρίσεων, το πανεπιστήμιο πρέπει να συμβάλλει στην κοινωνική ένταξη και την κοινωνική συνοχή με δράσεις ουσιαστικής αναβάθμισης των γνώσεων και δεξιοτήτων σε ομάδες του πληθυσμού που υστερούν. Αυτό συνεπάγεται όχι μόνο διασφάλιση της πρόσβασης στην εκπαίδευση για υποεκπροσωπούμενες και περιθωριοποιημένες ομάδες, αλλά και την ενσωμάτωση της κοινωνικής συνοχής στον ιστό των ακαδημαϊκών και ερευνητικών προσπαθειών. Τέτοιες δράσεις είναι η προώθηση διαλόγου για την αντιμετώπιση των ανισοτήτων και των διακρίσεων, η παροχή υποτροφιών, καθώς και η ανάπτυξη πρακτικών που προάγουν την ισότητα και την ένταξη. Εκπαιδεύοντας τους φοιτητές για αυτά τα κρίσιμα ζητήματα και εξοπλίζοντάς τους με εργαλεία για την αλλαγή, τα πανεπιστήμια μπορούν να βοηθήσουν στην οικοδόμηση μιας πιο συνεκτικής και δίκαιης κοινωνίας.

Οι προκλήσεις του μέλλοντος, συμπεριλαμβανομένων της κλιματικής αλλαγής, των πανδημιών και των γεωπολιτικών εντάσεων, είναι εγγενώς παγκόσμιες και απαιτούν συνεργατικές λύσεις. Η βιωσιμότητα είναι ένα καθοριστικό ζήτημα για το μέλλον των κοινωνιών και των οικονομιών και είναι αναγκαία η προώθηση βιώσιμων πρακτικών και έρευνας σε περιβαλλοντικά ζητήματα. Αυτό περιλαμβάνει την ενσωμάτωση της βιωσιμότητας στις δραστηριότητες των πανεπιστημίων, από τη μείωση του αποτυπώματος άνθρακα μέχρι την προώθηση της βιώσιμης χρήσης πόρων. Τα πανεπιστήμια πρέπει επομένως να αναδειχθούν σε πόλους και κέντρα παγκόσμιας συνεργασίας και ανταλλαγής γνώσεων για την βιωσιμότητα, γεγονός που συνεπάγεται δημιουργία ισχυρότερων διεθνών συνεργασιών και δικτύων. Για παράδειγμα, τα πανεπιστήμια μπορούν να πρωταγωνιστήσουν σε διεθνή ερευνητικά προγράμματα για βιώσιμη ανάπτυξη, δημόσια υγεία και επίλυση συγκρούσεων, ενισχύοντας το πνεύμα της παγκόσμιας συνεργασίας για το κοινό καλό.

Αναγκαία επίσης είναι η ενσωμάτωση προηγμένων τεχνολογιών στην εκπαίδευση και την έρευνα προκειμένου τα πανεπιστήμια να παραμείνουν επίκαιρα στην ψηφιακή εποχή. Αυτό περιλαμβάνει όχι μόνο χρήση νέων τεχνολογιών στη διδασκαλία και τη μάθηση, αλλά διεξαγωγή έρευνας αιχμής σε αναδυόμενους τομείς όπως η τεχνητή νοημοσύνη, η βιοτεχνολογία και η ασφάλεια στον κυβερνοχώρο. Χρειάζεται τα πανεπιστήμια να επενδύσουν σε υποδομές αιχμής και να καλλιεργήσουν ένα περιβάλλον που ενθαρρύνει τον τεχνολογικό πειραματισμό και την καινοτομία. Αυτό θα τους επιτρέψει να παραμείνουν στην πρώτη γραμμή της επιστημονικής και τεχνολογικής προόδου συμβάλλοντας στην οικονομική ανάπτυξη. Τέλος, εκτός από τις τεχνικές δεξιότητες και γνώσεις, τα πανεπιστήμια διαδραματίζουν κρίσιμο ρόλο στην καλλιέργεια της αστικής ευθύνης και της ηθικής ηγεσίας. Με τις κοινωνικές προκλήσεις να γίνονται πιο περίπλοκες, η ανάγκη για πολίτες ενημερωμένους, αφοσιωμένους και ηθικούς γίνεται πιο έντονη.

Ο νέος ρόλος του πανεπιστημίου στον 21ο αιώνα είναι: (α) Ανθρωποκεντρικός. Όπως και άλλοι κοινωνικοί θεσμοί, τα πανεπιστήμια πρέπει να επικεντρωθούν περισσότερο σε αυτούς που υπηρετούν. Πρέπει να μετατραπούν από ιδρύματα με επίκεντρο τη σχολή σε ιδρύματα με επίκεντρο τον φοιτητή, ώστε να ανταποκρίνονται περισσότερο σε αυτά που χρειάζονται να μάθουν οι φοιτητές και όχι απλώς σε αυτά που επιθυμούν να διδάξουν οι σχολές. (β) Προσιτός. Τα πανεπιστήμια πρέπει να γίνουν πολύ πιο προσιτά, παρέχοντας ευκαιρίες εκπαίδευσης ανεξάρτητα οικονομικής κατάστασης. (γ) Συνεχής. Η δια βίου μάθηση και η ανάγκη για προηγμένη εκπαίδευση και δεξιότητες θα απαιτήσει συνέχιση της μάθησης καθ' όλη τη διάρκεια ζωής και δέσμευση των πανεπιστημίων να παρέχουν τέτοιες ευκαιρίες. (δ) Διαδραστικός. Νέες μορφές παιδαγωγικής προσαρμοσμένες στις μεταβαλλόμενες κοινωνικές ανάγκες ήδη εμφανίζονται, όπως η ασύγχρονη και οι τεχνικές διαδραστικής και συνεργατικής μάθησης που αξιοποιούν τις τεχνολογίες της ψηφιακής εποχής. (ε) Διαφοροποιημένος και προσαρμοστικός. Η ποικιλομορφία των αντικειμένων της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης πολλαπλασιάζεται λόγω συνεχώς διαφοροποιούμενων αναγκών και στόχων. Επίσης, η γνώση και τεχνολογία κατανεμημένης νοημοσύνης ενθαρρύνουν τη δημιουργία περιβάλλοντος μάθησης προσαρμοσμένου στις ανάγκες των εκπαιδευομένων.

Για την αντιμετώπιση των εξελίξεων αυτών είναι απαραίτητο να διαμορφωθούν νέες εκπαιδευτικές δομές διεπιστημονικής συνεργασίας, αλλαγές στις μεθόδους διδασκαλίας, να διατεθούν πόροι τόσο για τη δημιουργία υποδομών αλλά και προσωπικού ικανού να στηρίξει τις αλλαγές και να καλύψει τις νέες ανάγκες. Χρειάζεται επίσης δυνατότητα ευελιξίας στην επιλογή των φοιτητών μεταξύ των κλάδων και τομέων επιστημονικής και επαγγελματικής εξειδίκευσης, πράγμα που θα οδηγήσει σε ταχύτερη ανάπτυξη ορισμένων κλάδων της επιστήμης και της τεχνολογίας, σε περιορισμό άλλων, αλλά και σε σταδιακή αλλαγή του αντικειμένου ή ακόμη και σε κατάργηση ορισμένων κλάδων που δεν έχουν να προσφέρουν πολλά στη σύγχρονη κοινωνία.

Ως εκ τούτου, ο ρόλος των πανεπιστημίων σήμερα αναδεικνύεται πολύπλευρος και δυναμικός. Για να συμβάλουν αποτελεσματικά στην κοινωνική ανθεκτικότητα και πρόοδο της χώρας μας, τα πανεπιστήμια καλούνται να προσαρμόσουν εκπαιδευτικές δομές και πρακτικές, να προωθήσουν την καινοτομία, να αντιμετωπίσουν τις κοινωνικές ανισότητες, να δώσουν προτεραιότητα στην παγκόσμια συνεργασία και στη βιωσιμότητα, να προωθήσουν την τεχνολογική ενσωμάτωση και να καλλιεργήσουν την ευθύνη των πολιτών. Αγκαλιάζοντας αυτούς τους ρόλους, τα πανεπιστήμια μας μπορούν να διασφαλίσουν ότι θα παραμείνουν ζωτικά κύτταρα στην πρώτη γραμμή της κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης της χώρας, κατάλληλα εξοπλισμένα για τη δύσκολη πορεία στις πολυπλοκότητες του μέλλοντος.