Η περίοδος της Μεταπολίτευσης έχει τη διπλή ικανότητα, αφενός μεν να έχει αυτοπροσδιοριστεί και να έχει επιλέξει εξαρχής το όνομά της, αφετέρου δε να επεκτείνεται διαρκώς αναζητώντας μια τομή που θα σήμαινε τη μετάβαση σε άλλη περίοδο, όλες όμως οι κρίσεις που δημιούργησαν την αρχική αίσθηση πώς μπορεί να σηματοδοτήσουν το τέλος της, ενσωματώθηκαν - μέχρι στιγμής - σε αυτήν.
Αυτό που περιγράφω μπορεί να σημαίνει ότι η ελληνική κοινωνία, τα τελευταία σαράντα επτά χρόνια και μετά την εμπειρία της δικτατορίας, είτε έχει αποκτήσει υψηλή αίσθηση ιστορικότητας, δεν παρασύρεται από τη συγκυρία και ξέρει πώς εξελίσσονται τα κύματα του μακρού ιστορικού χρόνου, είτε έχει καθηλωθεί από την ψεύδη αίσθηση ότι η Μεταπολίτευση ταυτίζεται με κεκτημένα η αμφισβήτηση των οποίων τη φέρνει σε βαθειά αμηχανία. Αμηχανία τέτοια που δεν της επιτρέπει να μεταβάλλει την περιοδολόγηση της Ιστορίας που γράφει, εκούσα άκουσα, η ίδια.
Η οικονομική κρίση της δεκαετίας 2009-2019 και αμέσως μετά η συνεχιζόμενη πανδημία ως κρίση υγειονομική, ανθρωπολογική, κοινωνική, θεσμική και οικονομική, θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως τομές και ως σημεία έναρξης μιας νέας περιόδου, η Μεταπολίτευση όμως επιμένει να διατηρείται εν ενεργεία. Και ευτυχώς κατά τη γνώμη μου εφόσον Μεταπολίτευση σημαίνει συνταγματική ομαλότητα, δημοκρατία, κράτος δικαίου, ανθρώπινα δικαιώματα, επιβεβαίωση της δυτικής ταυτότητας με σεβασμό στην ιδιοσυστασία αλλά όχι στον αφελή εξαιρετισμό, συμμετοχή στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, επαρκείς μηχανισμούς εσωτερικής και εξωτερικής ασφαλείας, οικονομική πρόοδο παρά τα προβλήματα και τις παλινδρομήσεις.
Φέτος, ο εορτασμός των διακοσίων ετών από την έναρξη της Επανάστασης, μας προτρέπει πάντως να υπολογίσουμε τον ιστορικό χρόνο και να αντιληφθούμε ότι η περίοδος της Μεταπολίτευσης καλύπτει, ούτε λίγο ούτε πολύ, το ένα τέταρτο της συνολικής διαδρομής του νέου ελληνικού κράτους, με συμβατική αφετηρία την κήρυξη της Επανάστασης, τη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας και την Α´ Εθνική Συνέλευση της Επιδαύρου. Υπάρχει βέβαια και η αντίστροφη ανάγνωση που μας λέει ότι και η Μεταπολίτευση «πάλιωσε», δεν τη ζούμε ως κατάσταση αλλά τη μελετούμε ως κεφάλαιο της Ιστορίας. Προφανώς ισχύουν όλες οι εκδοχές ταυτοχρόνως καθώς ζούμε μέσα στην Ιστορία χωρίς τις περισσότερες φορές να το συνειδητοποιούμε.
Η Μεταπολίτευση, ακριβώς λόγω της επιμήκυνσής της, εξελίσσεται με διαφορετικές ταχύτητες στα επιμέρους επίπεδά της:
Θεσμικά η χώρα, παρά τα πολλά προβλήματα, κινείται με αυτό που θα ονομάζαμε «ευρωπαϊκούς ρυθμούς», τελεί υπό αυστηρό διεθνή δικαστικό έλεγχο (ΔΕΕ και ΕΔΔΑ) και διαθέτει Σύνταγμα σύγχρονο και ανθεκτικό, όπως έδειξαν οι δοκιμασίες των τελευταίων δώδεκα ετών.
Δημοσιονομικά η χώρα βρίσκεται σε μια υβριδική κατάσταση που της επιτρέπει να βάζει σε αγκύλη αλλά όχι να αγνοεί το ζήτημα του δημοσίου χρέους και να διεκδικεί το μερίδιο της στα νέα ευρωπαϊκά χρηματοοικονομικά εργαλεία και το δικαίωμά της να αξιοποιήσει μια πιο ώριμη και διορατική ευρωπαϊκή αντίληψη για το μέλλον της Ευρωζώνης και όλης της Ε.Ε. μέσα στο νέο σκηνικό της παγκοσμιοποίησης και των νέων τεχνολογιών.
Αυτό της επιτρέπει να έχει ένα νέο ευρύ μακροοικονομικό και αναπτυξιακό ορίζοντα, εφόσον θυμάται διαρκώς ότι η κοινωνία έχει σωρευτική κόπωση, φοβάται τις αλλαγές που συντελούνται στη διαστρωμάτωσή της και προβάλλει διαρκώς το αίτημα για συμπεριληπτικότητα, για έγκαιρη και αποτελεσματική αντιμετώπιση των νέων ανισοτήτων, πολλές από τις οποίες είναι κραυγαλέες.
Αντίθετα προς τα τρία προηγούμενα επίπεδα, το πολιτικό σύστημα, σαράντα επτά χρόνια μετά, αγωνίζεται να μείνει σχετικά πιστό στον κλασικό άξονα Αριστερά - Δεξιά, παρά τις αλλαγές που συντελούνται τόσο διεθνώς όσο και στο εσωτερικό της ελληνικής κοινωνίας. Ο βαριές μνήμες - για να μη πω τα σύνδρομα - παλαιότερων περιόδων, από τον εμφύλιο έως την αποστασία, ανακόπτουν την ωρίμανση του πολιτικού λόγου, με εξαίρεση τις διαχειριστικές υποχρεώσεις αλλά και ευκαιρίες που έχει η εκάστοτε κυβέρνηση καθώς διαθέτει το πλεονέκτημα της εξουσίας και του ρεαλισμού.
Στο επίπεδο, τέλος, της εξωτερικής πολιτικής και της πολιτικής ασφάλειας και άμυνας, μακροσκοπικά βρισκόμαστε ακόμη στην αφετηρία της Μεταπολίτευσης. Το Κυπριακό πάντα ανοικτό και σε αδιέξοδο. Οι δε ελληνοτουρκικές σχέσεις παραπέμπουν ιστορικά και νομικά στη συγκρότηση του νέου ελληνικού κράτους που επέκτεινε σταδιακά και οριοθέτησε με διεθνείς συμβάσεις την επικράτειά του και την εθνική του κυριαρχία, αλλά τώρα πρέπει να οριοθετηθούν και κυριαρχικά δικαιώματα που προβλέπονται από νεώτερης γενιάς κανόνες του Διεθνούς Δικαίου, πράγμα που ήδη έγινε, έστω εν μέρει, με χώρες όπως η Αίγυπτος και η Ιταλία.
Πίσω από όλα αυτά εξελίσσεται η πιο κρίσιμη διεργασία για την οριστική πρόσληψη και την υπέρβαση της Μεταπολίτευσης, η σύγκρουση στο επίπεδο της κοινωνικής νοοτροπίας, της συλλογικής ταυτότητας του έθνους, έστω αυτής που προκύπτει συμψηφιστικά, μέσα από συνεχείς αντιφάσεις και παλινδρομήσεις. Η Μεταπολίτευση οικοδομήθηκε σε μεγάλες, απλές και εύκολες παραδοχές σε σχέση με το παρελθόν και το μέλλον. Σε βολικά στερεότυπα που κυριάρχησαν στον ευρύ και απροσδιόριστο χώρο των μικρομεσαίων και σε ιδεολογικές «ασυλίες» που χορηγήθηκαν σε όλες σχεδόν τις εκδοχές της Αριστεράς ως αποζημίωση για τους αποκλεισμούς της μετεμφυλιακής περιόδου. Αυτές οι βάσεις στις οποίες στηρίχθηκε το κοινωνικό και πολιτικό συμβόλαιο της Μεταπολίτευσης αποδείχθηκαν στη συνέχεια ανεπαρκείς. Η σύγκρουση της περιόδου 2009-2019 είναι στην πραγματικότητα η σύγκρουση ανάμεσα αφενός μεν στη ρητορικά προοδευτική αλλά βαθειά και μυωπικά συντηρητική εμμονή στην ιδρυτική εκδοχή του κοινωνικού και πολιτικού συμβολαίου της Μεταπολίτευσης, αφετέρου δε στην εναγώνια προσπάθεια να προστατευθεί το ουσιαστικό κεκτημένο της Μεταπολίτευσης : η δημοκρατία, ο ευρωπαϊκός προσανατολισμός, η συμμετοχή στον «πρώτο» κόσμο. Είδαμε τα αποτελέσματα της σύγκρουσης αυτής και το τίμημά της.
Η πανδημία ως δοκιμασία των ανθρωπολογικών προϋποθέσεων της νεωτερικότητας και της μετανεωτερικότητας ταυτοχρόνως, εάν συνεχίσει να μετεξελίσσεται και να ανακυκλώνεται, είναι πιθανό να οδηγήσει σε μια «παγκόσμια μεταπολίτευση», μια αλλαγή παραδείγματος οικουμενικών και όχι μόνο δυτικών ή δυτικό - κινέζο - ρωσικών διαστάσεων. Η δική μας μικρή αλλά τόσο πολύτιμη Μεταπολίτευση του τελευταίου σχεδόν μισού αιώνα, θα δικαιωθεί αν φανεί ότι μας έχει προετοιμάσει ως κράτος και ως κοινωνία για την αντιμετώπιση νέων προκλήσεων τέτοιου χαρακτήρα. -
* Ευάγγελος Βενιζέλος, πρώην Αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης και υπουργός Εξωτερικών. Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή του ΑΠΘ.
