Στην ετήσια ομιλία του ενώπιον του ρωσικού κοινοβουλίου για την κατάσταση του έθνους, ο πρόεδρος Βλάντιμιρ Πούτιν απείλησε τη Δύση με χρήση πυρηνικών όπλων. Από βήματος κατηγόρησε ευθέως το ΝΑΤΟ ότι έχει επιστρατεύσει τα πιο αποτελεσματικά μέσα που διαθέτει και ετοιμάζεται να πλήξει το ρωσικό έδαφος.
Άμεσα και σαφέστατα, ο Ρώσος πρόεδρος εξέφρασε την πρόθεση του να «πατήσει το κουμπί», στην περίπτωση που νατοϊκά στρατεύματα πατήσουν το πόδι τους στην Ουκρανία.
Όμως πέρα από το διαβόητο κουμπί (εκτόξευσης πυρηνικών όπλων), υπάρχει ένα άλλο «όπλο» που έχει στη διάθεση του ο Πούτιν, του οποίου το κουμπί έχει πατηθεί. Αυτό της πληροφορίας ή για να ακριβολογήσουμε της παραπληροφόρησης.
Καθώς ο πόλεμος στην Ουκρανία εισέρχεται στον τρίτο του χρόνο, η Ρωσία έχει διπλασιάσει τις παγκόσμιες προσπάθειές της να υπονομεύσει τη διεθνή θέση του Κιέβου σε μια προσπάθεια να διαβρώσει τη δυτική υποστήριξη και το ουκρανικό ηθικό. Σύμφωνα με το Digital Forensic Research Lab (DFRLab), χρόνια στενής παρακολούθησης όχι μόνο κρατικών μέσων όπως το Russia Today (RT) και το Sputnik, αλλά και της ρωσικής δραστηριότητα στο Telegram, το TikTok, το X και άλλες κοινωνικές πλατφόρμες, οδηγούν σε ένα συμπέρασμα: Στον πόλεμο προπαγάνδας, η Ρωσία παραμένει πλήρως δεσμευμένη στην διεξαγωγή επιχειρήσεων παραπληροφόρησης μακράς διάρκειας σε όλο τον κόσμο, με στόχο να διαρρήξει την ενότητα μεταξύ των συμμάχων της Ουκρανίας και να καταβάλει την θέληση της Ουκρανίας για αντίσταση.
Οι δυτικές κυρώσεις που εφαρμόστηκαν στον απόηχο της εισβολής, διέκοψαν την ικανότητα της Ρωσίας να προσεγγίσει το ευρωπαϊκό κοινό με τα κρατικά χρηματοδοτούμενα ΜΜΕ της. Ωστόσο, η Μόσχα έχει προσαρμόσει έκτοτε τις λειτουργίες πληροφόρησης για να επικεντρωθεί περισσότερο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Εκτός από την επίθεση στη δημόσια υποστήριξη της Δύσης για τη χρηματοδότηση της άμυνας της Ουκρανίας, έχει επεκτείνει τις στοχευμένες προσπάθειες προπαγάνδας σε διάφορα μέρη του κόσμου, συμπεριλαμβανομένης της Λατινικής Αμερικής, της Αφρικής και της Μέσης Ανατολής.
Όπως αναφέρει το think tank του Atlantic Council, η δυτική υποστήριξη προς την Ουκρανία πράγματι κλονίζεται, κυρίως στην Ουάσιγκτον, όπου η πρόσθετη βοήθεια προς το Κίεβο έχει μπλοκαριστεί εδώ και μήνες στο Κογκρέσο. Πολλοί παράγοντες επηρεάζουν την υποστήριξη των ψηφοφόρων και των νομοθετών για την αποστολή όπλων και χρημάτων στην Ουκρανία. Είτε η ρωσική προπαγάνδα έπαιξε αποφασιστικό ρόλο, είτε όχι, το αποτέλεσμα της μειωμένης υλικής υποστήριξης της Δύσης για την άμυνα της Ουκρανίας είναι ο ξεκάθαρος στόχος του πολέμου πληροφοριών του προέδρου Πούτιν. Και με πρόσφατες νίκες στο πεδίο της μάχης, όπως η κατάληψη της πόλης Avdiivka, παράλληλα με τις νίκες της προπαγάνδας, όπως ο θάνατος του ηγέτη της αντιπολίτευσης Αλεξέι Ναβάλνι, η θέση του Πούτιν στο εσωτερικό και στο εξωτερικό είναι ισχυρότερη από ποτέ.
Η Ρωσία έχει χρησιμοποιήσει ενεργά επιχειρήσεις παραπληροφόρησης για να υπονομεύσει την Ουκρανία τουλάχιστον από το 2014, όπως έχουν τεκμηριώσει λεπτομερώς οι ερευνητές του Digital Forensic Research Lab. Ενόψει της εισβολής του Φεβρουαρίου του 2022, η Ρωσία χρησιμοποίησε παραπληροφόρηση με τη μορφή αφηγηματικού πολέμου για να δικαιολογήσει τη στρατιωτική δράση, να κρύψει τον σχεδιασμό της και να αρνηθεί οποιαδήποτε ευθύνη για τον πόλεμο. Και όπως εξήγησε το DFRLab στην έκθεσή του-ορόσημο Φεβρουαρίου 2023, «Υπονομεύοντας την Ουκρανία: Πώς το Κρεμλίνο χρησιμοποιεί τις επιχειρήσεις πληροφοριών για να διαβρώσει την παγκόσμια εμπιστοσύνη στην Ουκρανία», η στρατηγική παραπληροφόρησης της Ρωσίας άρχισε να αλλάζει μετά την εισβολή του 2022, εστιάζοντας στη διάβρωση της ικανότητας αντίστασης της Ουκρανίας. Σύμφωνα με το DFRLab, η Ρωσία εδραίωσε περαιτέρω αυτές τις προσπάθειες καθ' όλη τη διάρκεια του 2023, αναπτύσσοντας νέα μηνύματα και τεχνικές ενώ επεκτείνει τη δράση της σε εκείνα που συνεχίζουν να αποδεικνύονται αποτελεσματικά.
Ποιοι μπήκαν στο στόχαστρο της Μόσχας το 2023
Κατά το δεύτερο έτος του πολέμου, αντιμέτωπη με διεθνείς κυρώσεις, μια πληγωμένη φήμη και την απαγόρευση των κρατικά χορηγούμενων RT και Sputnik σε πολλές δυτικές χώρες, η Ρωσία στράφηκε προς πιο στοχευμένες και προσαρμοσμένες επιχειρήσεις επιρροής, χρησιμοποιώντας TikTok, Telegram και άλλες πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης για να επεκτείνει το διεθνές κοινό της - ειδικά στον Παγκόσμιο Νότο, όπου τα ρωσικά κρατικά μέσα ενημέρωσης εξακολουθούν να έχουν ισχυρή παρουσία. Η Ρωσία εμβάθυνε επίσης τη συνεργασία της στους τομείς των ΜΜΕ με φιλικά κείμενες χώρες.
Καθ' όλη τη διάρκεια του 2023, η Ρωσία βασιζόταν στην πλούσια εργαλειοθήκη της για τη διεξαγωγή επιχειρήσεων παραπληροφόρησης: Αυτές αφορούσαν σε χρήση συντονισμένων δικτύων διασποράς ψευδών ειδήσεων σε πλατφόρμες μέσων κοινωνικής δικτύωσης, σε εκμετάλλευση περιφερειακών παραπόνων για τη Δύση, σε δράση χάκερ και σε παραποίηση εγγράφων. Η Ρωσία προπαγάνδισε έναν συνδυασμό παλιών και νέων αφηγήσεων για να υπονομεύσει την Ουκρανία σε εσωτερικό και διεθνές επίπεδο, με στόχο να τη δυσφημήσει στους δυτικούς εταίρους και τις γειτονικές χώρες. Επιπλέον, η Ρωσία συνέχισε να εντείνει τον έλεγχό της στον εγχώριο χώρο πληροφοριών της, να διαδίδει ψευδείς και παραπλανητικές αφηγήσεις για να αποδυναμώσει την αποφασιστικότητα της Ουκρανίας, προσαρμόζοντας τα μηνύματά της για να εξυπηρετεί το περιφερειακό κοινό, ιδιαίτερα στη Λατινική Αμερική και την Αφρική.
Με βάση τη μακρά εμπειρία και την παγκόσμια εμβέλεια της ερευνητικής ομάδας του DFRLab, η έκθεση του αναλύει τις επιχειρήσεις προπαγάνδας της Ρωσίας από την έναρξη του πολέμου πριν από δύο χρόνια, περιοχή προς περιοχή. Οι περιπτωσιολογικές μελέτες που ακολουθούν ρίχνουν φως στις δραστηριότητες προπαγάνδας υπέρ του Κρεμλίνου με διάφορες μορφές, σχήματα και προσεγγίσεις.
Στην Ουκρανία, η Ρωσία τον περασμένο χρόνο προσπάθησε να διαβρώσει τη βούληση της χώρας να αντισταθεί και να σπείρει εσωτερική διχόνοια, δυσφημώντας τόσο την πολιτική όσο και τη στρατιωτική ηγεσία. Αυτό περιλάμβανε την απεικόνιση της Ουκρανίας ως αναξιόπιστου συμμάχου, την ενίσχυση των εσωτερικών συγκρούσεων, καθώς και επιθέσεις εξαπάτησης της κοινωνίας των πολιτών και απλών χρηστών. Για παράδειγμα, ο μηχανισμός προπαγάνδας του Κρεμλίνου δημιούργησε τη μεγαλύτερη γνωστή επιχείρηση επιρροής στο TikTok, για τη διάδοση φημών για πολιτική διαφθορά στην Ουκρανία.
Εσωτερικά, η Ρωσία κατεύθυνε επίσης τις προσπάθειές της προς τον έλεγχο του εγχώριου κοινού, εστιάζοντας κυρίως στον περιορισμό της πρόσβασης στις πληροφορίες. Περιστατικά όπως η ανταρσία της Βάγκνερ τον Ιούνιο του 2023 δημιούργησαν ένα δίλημμα για το Κρεμλίνο σχετικά με την ανοχή του στο Telegram, το οποίο ουσιαστικά χρησίμευσε ως ψηφιακή βάση για τον ιδρυτή της μισθοφορικής εταιρείας Γεβγκένι Πριγκόζιν και τους υπόλοιπους στασιαστές. Τα συνεχιζόμενα μέτρα εγχώριας λογοκρισίας και επιτήρησης συνεχίστηκαν επίσης, συμπεριλαμβανομένης της νομοθεσίας για τον περιορισμό των εικονικών ιδιωτικών δικτύων (VPN) που χρησιμοποιούνται για την παράκαμψη των διαδικτυακών περιορισμών. Η Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Εποπτείας Επικοινωνιών, Τεχνολογίας Πληροφοριών και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης της Ρωσίας, η κρατική ρυθμιστική αρχή τηλεπικοινωνιών κοινώς γνωστή ως Roskomnadzor, δημιούργησε επίσης ένα σύστημα επιτήρησης Διαδικτύου γνωστό ως Oculus, σχεδιασμένο να ανιχνεύει περιεχόμενο που το Κρεμλίνο θεωρεί ανεπιθύμητο.
Στην Ευρώπη, η Ρωσία διέδωσε κατ' επανάληψη ισχυρισμούς ότι η Ουκρανία πούλησε δυτικά όπλα για κέρδος στη διεθνή μαύρη αγορά, σε μια προσπάθεια να υπονομεύσει την ευρωπαϊκή υποστήριξη προς την Ουκρανία. Η Ρωσία επέμενε επίσης να προωθεί το αφήγημα ότι τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης θα αντιμετώπιζαν δυσκολίες κατά τη διάρκεια του χειμώνα χωρίς πρόσβαση στο ρωσικό αέριο, εξαπολύοντας μια εκτεταμένη διαδικτυακή εκστρατεία επιρροής ενημέρωσης με «όπλο» περισσότερες από πενήντα ψεύτικες ιστοσελίδες που υποδύονταν αξιόπιστα ευρωπαϊκά μέσα ενημέρωσης.
Οι ρωσικές επιχειρήσεις δεν περιορίστηκαν στις ευρωπαϊκές χώρες που βοηθούν την Ουκρανία με όπλα και οικονομική υποστήριξη. Οι ερευνητές του DFRLab παρατήρησαν στοχευμένες κινήσεις στον Νότιο Καύκασο και τη Μολδαβία, με διττό στόχο να υπονομεύσουν την υποστήριξη προς την Ουκρανία, ενώ παράλληλα στόχευαν να διχάζουν τις κοινωνίες εκ των έσω και να αποκτήσουν τοπική επιρροή. Για παράδειγμα, οι φιλορώσοι παράγοντες αξιοποίησαν τις υπάρχουσες επικρίσεις στον Αρμένιο Πρωθυπουργό Νικόλ Πασινιάν, αφού το γειτονικό Αζερμπαϊτζάν κατέκτησε τον αρμενικό εθνοτικό θύλακα του Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Αξιωματούχοι του Κρεμλίνου, προπαγανδιστές και παράγοντες επιρροής στο Telegram τροφοδότησαν το αντικυβερνητικό αίσθημα και ζήτησαν την ανατροπή του Πασινιάν και της κυβέρνησής του. Στο Αζερμπαϊτζάν, το Κρεμλίνο αξιοποίησε τη ρωσική επιρροή μέσω του ακαδημαϊκού χώρου, των προγραμμάτων ανταλλαγής φοιτητών και των πανεπιστημίων, ενώ εκμεταλλεύτηκε την έλλειψη ανεξάρτητων μέσων ενημέρωσης στη χώρα. Στη Γεωργία, η κυβέρνηση του κόμματος Γεωργιανό Όνειρο επέκτεινε τη σχέση της με τη Ρωσία, τόσο πολιτικά όσο και οικονομικά μετά την εισβολή του Φεβρουαρίου 2022, εκμεταλλευόμενη τους λαϊκούς φόβους για την κλιμάκωση του πολέμου στη Γεωργία για να ενισχύσει περαιτέρω τη φιλορωσική στάση της κυβέρνησης. Και στη Μολδαβία, η Ρωσία επιδόθηκε σε ενεργειακό εκβιασμό και πολεμική προπαγάνδα ενισχύοντας την ψευδή αφήγηση ότι η Μολδαβία, η Ουκρανία ή το ΝΑΤΟ σχεδίαζαν μια στρατιωτική επέμβαση στην αποσχισθείσα περιοχή της Υπερδνειστερίας που υποστηρίζεται από τη Ρωσία.
Στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική, οι επιχειρήσεις επιρροής της Ρωσίας βασίζονται στην «αυτοκρατορία» των μέσων ενημέρωσης του RT και του Sputnik, καθώς και σε τοπικά ΜΜΕ που ενισχύουν τα μηνύματα υπέρ του Κρεμλίνου και των ευρέως αντιδυτικών και αντιαποικιοκρατικών συναισθημάτων. Η Ρωσία εφαρμόζει μια διπλή στρατηγική στην Αφρική: Μια επίσημη που περιλαμβάνει εμπόριο, επενδύσεις, διπλωματία, δημόσια προσέγγιση, αμυντικές συμφωνίες και δεσμεύσεις με διεθνείς οργανισμούς, παράλληλα με μια ανεπίσημη και κρυφή που χρησιμοποιεί υβριδικά εργαλεία, υπόγειες τακτικές και λαθρεμπόριο όπλων με αντάλλαγμα τους φυσικούς πόρους αυτών των χωρών.
Στη Λατινική Αμερική, το RT και το Sputnik χρησιμεύουν ως τα κύρια μέσα μεταφοράς του ρωσικού μηνύματος και συμπληρώνονται από Ρώσους πρεσβευτές και άλλους δημοσιογράφους που διαδίδουν φιλορωσική προπαγάνδα.
Μακρά ιστορία
Η Ρωσία έχει μακρά ιστορία επιχειρήσεων πληροφοριών και επιρροής παγκοσμίως, καθιστώντας την έναν τρομερό αντίπαλο που επιδιώκει συνεχώς να εκμεταλλεύεται αδυναμίες ή προβλήματα στις εχθρικές κοινωνίες. Ομοίως, η Ρωσία καταχράται την ιδέα των «ουδέτερων» μέσων ενημέρωσης για να εξυπηρετήσει την παραπληροφόρησή της παράλληλα με την αναφορά πραγματικών γεγονότων, όλα με σκοπό να αφήσουν το κοινό με την εντύπωση ότι και οι δύο εκδοχές των γεγονότων έχουν αξία.
Μέχρι τον Φεβρουάριο του 2022 - αν όχι νωρίτερα - ο δυτικός κόσμος αναγνώρισε ότι το RT και το Sputnik είναι όργανα ρωσικής προπαγάνδας και όχι έγκυρες πηγές μέσων ενημέρωσης. Ωστόσο, αυτά τα μέσα εξακολουθούν να είναι δημοφιλή και με επιρροή σε μέρη της Λατινικής Αμερικής, της Μέσης Ανατολής και της Αφρικής. Επιπλέον, ακόμη και στην Ευρωπαϊκή Ένωση, όπου αυτά τα κανάλια είναι τεχνικά αποκλεισμένα, το RT παρακάμπτει τους περιορισμούς και συνεχίζει να δηλητηριάζει τον χώρο των ΜΜΕ μέσω μικρότερων ιστοτόπων mirror, ουσιαστικά παρακάμπτοντας τις δυτικές κυρώσεις. Μέσω αυτών κυκλοφορεί ρωσικό προπαγανδιστικό περιεχόμενο μεταφρασμένο στις τοπικές γλώσσες. Ταυτόχρονα, η Ρωσία συνεχίζει να χρησιμοποιεί τις πρεσβείες και τους διπλωμάτες της ως επέκταση του προπαγανδιστικού της μηχανισμού, προωθώντας ψευδείς πληροφορίες και συνωμοσίες παγκοσμίως. Η Ρωσία χρησιμοποιεί επίσης διπλωματικά γεγονότα, όπως η Σύνοδος Κορυφής Ρωσίας-Αφρικής, για να διαδώσει τα μηνύματά της σε ένα πιο συγκεκριμένο επίπεδο στην περιοχή της Αφρικής.
Οι ρωσικές επιχειρήσεις παραπληροφόρησης και επιρροής, τόσο εντός της Ουκρανίας όσο και στο εξωτερικό πιθανότατα θα συνεχίσουν να εξελίσσονται, βρίσκοντας νέα ρήγματα μέσα στις κοινωνίες με στόχο να τα εμβαθύνουν και να εφαρμόσουν νέες προσεγγίσεις. Επιπλέον, το 2024 είναι έτος εκλογών σε δεκάδες χώρες (καθώς και ευρωεκλογών) όπου η Ρωσία μπορεί να αποπειραθεί να παρέμβει, σε μια προσπάθεια να προωθήσει την υποστήριξη προς τους συμμάχους της ή να στρέψει το κοινό μακριά από κόμματα φιλικά προς την Ουκρανία.
Όπως αναφέρει το Atlantic Council, οι ρωσικές προσπάθειες μέχρι στιγμή έχουν στεφθεί με επιτυχία- τουλάχιστον ως έναν βαθμό- όπως με καθυστερήσεις στην παράδοση στρατιωτικού εξοπλισμού προς το Κίεβο, αλλά δεν έχουν σταματήσει την ικανότητα της Ουκρανίας να αντεπιτεθεί. Η Ουκρανία είναι ενεργή στις προσπάθειές της να αντιμετωπίσει τη ρωσική επιρροή, διαθέτοντας σημαντικούς πόρους για την παρακολούθηση και την απώθηση των ρωσικών επιχειρήσεων παραπληροφόρησης, και οι επιτυχίες της μέχρι σήμερα ενδέχεται να προσφέρουν στον κόσμο κάποια εικόνα για το πώς να αντιμετωπίσει την κακοήθη επιρροή της Μόσχας.
