Αντιμέτωπες με συσσωρευμένα απόβλητα, ρύπανση και αυξημένους υγειονομικούς κινδύνους βρίσκονται πολλές περιοχές της Ελλάδας, ενώ κρίσιμη είναι η κατάσταση στα νησιά τα οποία αναμένεται και φέτος να «βουλιάξουν» από τους τουρίστες χωρίς ωστόσο να διαθέτουν επαρκείς υποδομές διαχείρισης αποβλήτων. Οι αφίξεις το 2024 αναμένεται να ξεπεράσουν τα 35 εκατομμύρια, τα οποία εκτός από το παραδοσιακό city break θα διαχυθούν στα νησιά συμπιέζοντας τρομακτικά την πεπερασμένη φέρουσα ικανότητά τους.
Χρόνια προβλήματα στην διαχείριση αποβλήτων παραμένουν άλυτα παρά την πρόοδο που έχει καταγραφεί στο νομοθετικό και ρυθμιστικό πλαίσιο. Σε έκθεσή που δημοσίευσε για το 2024 ο Συνήγορος του Πολίτη με θέμα την Βιώσιμη Τουριστική Ανάπτυξη, επισημαίνει τις παθογένειες των τουριστικών περιοχών και τονίζει την ανάγκη τήρησης των εγκεκριμένων Περιφερειακών Σχεδίων Διαχείρισης Αποβλήτων με συνεκτίμηση των ιδιαίτερων αναγκών των τοπικών κοινωνιών.
«Τα σοβαρότερα προβλήματα ως προς την ορθή διαχείριση των στερεών αποβλήτων εντοπίζονται στη μη εφαρμογή των εγκεκριμένων Περιφερειακών Σχεδίων Διαχείρισης Αποβλήτων και, κατ’ επέκταση, του Εθνικού Σχεδίου Διαχείρισης Αποβλήτων, τόσο ως προς την υλοποίηση των έργων διαχείρισης αποβλήτων, όσο και ως προς την επίτευξη των στόχων ανακύκλωσης. Οι Δήμοι της χώρας δεν διαθέτουν ολοκληρωμένα σχέδια ανακύκλωσης και επαρκές δίκτυο για την αποκομιδή των ανακυκλώσιμων υλικών. Διαπιστώνεται η λειτουργία και παράλειψη αποκατάστασης Χώρων Ανεξέλεγκτης Διάθεσης Απορριμμάτων σε όλη την επικράτεια. Σε αυτούς πρέπει να προστεθούν και οι Χώροι Υγειονομικής Ταφής Απορριμμάτων, των οποίων είτε η χωρητικότητα έχει εξαντληθεί ή/και παρουσιάζουν σοβαρά προβλήματα κατά τη λειτουργία τους και στην πράξη καθίστανται χωματερές. Οι εγκεκριμένοι περιβαλλοντικοί όροι των έργων επεξεργασίας αποβλήτων δεν τηρούνται, ενώ υπάρχει έλλειμμα συστηματικής παρακολούθησης των περιβαλλοντικών συνθηκών. Το «έκτακτο» μέτρο της κήρυξης μια περιοχής σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης και, ως εκ τούτου, η δυνατότητα μεταφοράς των απορριμμάτων σε εγκαταστάσεις άλλης περιοχής, τείνει να γίνει μόνιμο, αποτελώντας μια στρεβλή μέθοδο διαχείρισης των απορριμμάτων», αναφέρει ο Συνήγορος του Πολίτη.
Τι συμβαίνει στα νησιά – Που καταλήγουν τελικά τα απόβλητα
Η Ελλάδα έχει υιοθετήσει Εθνική Στρατηγική για την Κυκλική Οικονομία και εναρμόνισε τη νομοθεσία της με τις αρχές της. Βασική προτεραιότητα και στόχος είναι η παύση λειτουργίας και η αποκατάσταση του συνόλου των Χώρων Ανεξέλεγκτης Διάθεσης Αποβλήτων (Χ.Α.Δ.Α.). Την τελευταία δεκαετία έχουν γίνει σημαντικά βήματα προς την παύση λειτουργίας και την αποκατάσταση των παράνομων χωματερών. Ωστόσο, παρά τις προβλέψεις των ΠΕ.Σ.Δ.Α. για τα έργα ορθής διαχείρισης αποβλήτων, πολλοί Δήμοι της χώρας δεν έχουν περάσει στο στάδιο της υλοποίησής τους, με αποτέλεσμα την ανεξέλεγκτη διάθεση. Αυτό οφείλεται, ιδίως στα νησιά, στη δυσχερέστερη χωροθέτηση έργων διαχείρισης Α.Σ.Α., αφενός λόγω της εκ των πραγμάτων περιορισμένης επιλογής κατάλληλων θέσεων και αφετέρου των αντιδράσεων των κατοίκων. Ως εκ τούτου, παρατηρείται ότι σε κάθε δήμο υπάρχουν θέσεις με μεγάλες ή και μικρότερες ανεξέλεγκτες αποθέσεις αποβλήτων, οι οποίες δεν έχουν αποκατασταθεί. Η έναρξη της διαδικασίας αποκατάστασης δεν σημαίνει και την επίτευξή της, καθώς, σε ορισμένες περιπτώσεις, η διοίκηση εμμένει στη διατήρηση των Χ.Α.Δ.Α., ελλείψει άλλων διαθέσιμων χώρων. Είναι, δε, σύνηθες μετά τη διακοπή λειτουργίας μιας χωματερής, κατόπιν σύντομου χρονικού διαστήματος, να δημιουργούνται άλλες, ακόμα και σε αποκατεστημένους Χ.Α.Δ.Α. Για παράδειγμα, στην Κάσο, ενώ αποκαταστάθηκε Χ.Α.Δ.Α. στη θέση Μαρίτσα, ο δήμος δημιούργησε νέα χωματερή στη θέση Αντέννες. Η ανεξέλεγκτη διάθεση των αποβλήτων συνδέεται με τη ρύπανση – μόλυνση και υποβάθμιση των υδάτινων πόρων, λόγω της παραγωγής στραγγισμάτων, όπως και με τη ρύπανση της ατμόσφαιρας και τις επιπτώσεις στο κλίμα, λόγω της έκλυσης αερίων του θερμοκηπίου. ΄
Ένα άλλο φαινόμενο που παρατηρείται είναι η απομείωση της αξίας του τοπίου, των φυσικών οικοτόπων και της πολιτιστικής ταυτότητας των περιοχών. Παρατηρείται ότι πολλοί δήμοι συνεχίζουν να εναποθέτουν τα ΑΣΑ σε γεωτόπους – τοπία παγκόσμιας σημασίας και ευρείας τουριστικής προβολής. Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα είναι η Καλντέρα της Σαντορίνης, στο φρύδι της οποίας λειτουργεί η χωματερή του νησιού, σε απόσταση 500 μ. περίπου από την πόλη των Φηρών και είναι ευχερώς ορατή από κάθε επισκέπτη. Αντίστοιχα, στη Σίφνο λειτουργούσε χωματερή σε θέση που βρίσκονταν αρχαίες και νεότερες μεταλλευτικές στοές. Εντός των κάθετων στοών, γινόταν καύση των αποβλήτων για μείωση του όγκου τους. Με τη δημιουργία του νέου Χ.Υ.Τ.Υ. στο νησί ξεκίνησε και η αποκατάσταση της χωματερής.
Στους περισσότερους εν λειτουργία Χ.Α.Δ.Α., δεν λαμβάνονται ούτε τα ελάχιστα μέτρα για την προστασία του περιβάλλοντος (περίφραξη, ημερήσια κάλυψη, λήψη μέτρων πυροπροστασίας). Έχει διαπιστωθεί η συχνή πρόκληση πυρκαγιών, είτε λόγω αυτανάφλεξης είτε από πρόθεση για τη μείωση του όγκου των αποβλήτων. Στην χωματερή της Καλύμνου, και μολονότι αυτή περιλαμβάνεται σε αυτές για τις οποίες η Ελλάδα έχει καταδικαστεί από το Δ.Ε.Ε., εξακολουθεί να γίνεται καύση των αποβλήτων. Κατά τη διαμεσολάβηση του Συνηγόρου, προέκυψε ότι ο Δήμος Καλυμνίων δεν είχε προβεί σε ενέργειες αποκατάστασης του Χ.Α.Δ.Α., καθώς και σε λήψη των απαιτούμενων μέτρων για την αποσόβηση του κινδύνου πυρκαγιάς, κατάρρευσης των πρανών και διαχείρισης των στραγγισμάτων. Αντίστοιχα, στον Δήμο Λέρου, δεν υπάρχουν ακόμα υποδομές επεξεργασίας και τελικής διάθεσης των Α.Σ.Α. Η διάθεση των στερεών αποβλήτων του Δήμου γίνεται στον υφιστάμενο Χ.Α.Δ.Α. στη θέση Τσίγκουνας, για τον οποίο έχει ληφθεί άδεια αποκατάστασης.
Τέλος, καταγγέλθηκε η λειτουργία και άλλου Χ.Α.Δ.Α. στον οποίο γινόταν καύση απορριμμάτων, κυρίως κατά τους θερινούς μήνες, στην προστατευόμενη περιοχή Διαπόρι, όπου έχει ιδρυθεί μόνιμο Καταφύγιο Άγριας Ζωής. Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί η δημιουργία εκτεταμένης χωματερής στο Ρέθυμνο, πλησίον σπηλαίων σημαντικού αρχαιολογικού ενδιαφέροντος. Ανάλογα φαινόμενα διαπιστώθηκαν και εντός ανενεργών λατομικών χώρων όπου λειτουργούσαν μονάδες διαχείρισης ΑΕΚΚ, στις περιοχές Αγία Μαρίνα Χανίων και Λαγκάδες Σαντορίνης.
Η μη σύννομη λειτουργία των Χώρων Υγειονομικής Ταφής (Χ.Υ.Τ.) δημιουργεί πρόσθετα προβλήματα, με συχνό φαινόμενο την ανεξέλεγκτη διάθεση αποβλήτων, είτε επειδή έχει εξαντληθεί η χωρητικότητά τους είτε επειδή αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα κατά τη λειτουργία τους, με αποτέλεσμα οι διαθέσιμοι χώροι, αλλά και θέσεις πέριξ και έξω από τις εγκαταστάσεις, να γεμίζουν με χύδην όγκους απορριμμάτων. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Χ.Υ.Τ.Α. Ακράτας, ο οποίος ξεκίνησε να λειτουργεί το 2006 για να εξυπηρετήσει δυο Δημοτικές Ενότητες, ωστόσο σύντομα επήλθε ο κορεσμός, δεδομένου ότι δέχεται τα απορρίμματα όλου του Δήμου. Ας σημειωθεί ότι, σε μία ανάλογη περίπτωση (λειτουργία του Χ.Υ.Τ.Α. Τεμπλονίου στην Κέρκυρα) που χειρίστηκε ο Συνήγορος, η Ελλάδα έχει καταδικαστεί από το Δ.Ε.Ε.
Η δεματοποίηση των αποβλήτων, που προτείνεται ως έργο υποκατάστασης Χ.Α.Δ.Α., έχει διαπιστωθεί ότι καταλήγει στη δημιουργία καινούργιου Χ.Α.Δ.Α., όπως παγίως επισημαίνει η Αρχή. Τα δέματα αποσυντίθενται με την πάροδο του χρόνου, η μετακίνησή τους καθίσταται πλέον αδύνατη και η λύση που επιλέγεται είναι η in situ. αποκατάσταση. Ενδεικτικά, αναφέρεται ότι επί έξι έτη λειτουργούσε ο δεματοποιητής εντός του αρχαιολογικού χώρου της Σταυροπέδας στην Άνδρο4, έως την έκδοση σχετικής απόφασης του ΣτΕ για την άμεση διακοπή λειτουργίας του.
Αντίστοιχα, και στην Τήνο εγκαταστάθηκε δεματοποιητής, προκειμένου να αποκατασταθούν τρεις χωματερές, ο οποίος κατέληξε να αποτελέσει έναν νέο Χ.Α.Δ.Α. Είναι χαρακτηριστικό ότι και ο Δήμος Λέρου, που είχε επιλέξει ως ενδιάμεση λύση τη δεματοποίηση των αποβλήτων, ζήτησε από το Υ.Π.ΕΝ. να εκδοθεί άμεσα απόφαση για την μεταφορά 5.000 τόνων δεματοποιημένων Α.Σ.Α., και παράλληλα ζήτησε να εξασφαλιστεί κονδύλι από το Πράσινο Ταμείο για τη θαλάσσια μεταφορά τους.
Η ιδιαιτερότητα των νησιών επηρεάζει και τις δράσεις διαχείρισης στερεών αποβλήτων, τόσο λόγω των δυσκολιών, όσο και του κόστους των θαλάσσιων μεταφορών. Το ζήτημα αυτό αναδείχθηκε μέσα από υπόθεση για το πρόβλημα μεταφοράς Α.Σ.Α. από την Αίγινα όπου τελικά, θεσμοθετήθηκε η δυνατότητα μεταφοράς των αποβλήτων του νησιού με επιβατικά πλοία. Ωστόσο, όπως αναφέρει ο Συνήγορος του Πολίτη, η μεταφορά αποβλήτων σε Χ.Υ.Τ. άλλων περιοχών ως εξαιρετικό μέτρο της κήρυξης μιας περιοχής σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, τείνει να γίνει μόνιμη λύση, αποτελώντας μια στρεβλή μέθοδο διαχείρισης των απορριμμάτων. Η εισαγωγή, δε, σε διάταξη νόμου της συγκεκριμένης εναλλακτικής, αποτελεί παραδοχή αδυναμίας διαχείρισης των ζητημάτων, ακόμα και σε κεντρικό επίπεδο, ενώ ελλοχεύει ο κίνδυνος της έτι περαιτέρω διαιώνισης των φαινομένων με τους Δήμους να επικαλούνται την εύκολη λύση της «έκτακτης ανάγκης». Είναι χαρακτηριστικό το παράδειγμα της Κέρκυρας, όπου επιλέχθηκε τα απορρίμματα να μεταφέρονται σε Χ.Υ.Τ. της Δυτικής Μακεδονίας, Ηπείρου και Παλαίρου.
Να τηρηθούν τα Π.Ε.Σ.Δ.Α, να συνεκτιμηθούν τα κόστη και να ακουστούν οι ανάγκες της τοπικής κοινωνίας
Οι ανάγκες της τοπικής κοινωνίας αλλά και το κόστος λειτουργίας και συντήρησης αποτελούν παράγοντες που πρέπει να συνεκτιμώνται κατά την επιλογή των έργων για την διαχείριση αποβλήτων αλλά και υδροδότησης ενώ ειδικές προβλέψεις πρέπει να εφαρμόζονται στις τουριστικές επιχειρήσεις, όπως σημειώνει ο Συνήγορος του Πολίτη.
«Η επιλογή του μεγέθους, τόσο των μονάδων επεξεργασίας λυμάτων και δικτύου αποχέτευσης, όσο και των έργων υδροδότησης, οφείλει να γίνεται με ορθολογικό τρόπο, λαμβάνοντας υπόψη τους μονίμους κατοίκους, αλλά και τις επιθυμητές ροές τουριστών καθώς, ακόμα και αν η κατασκευή τους εξασφαλισθεί από ευρωπαϊκούς ή εθνικούς πόρους, πρέπει να ληφθεί υπόψη το κόστος λειτουργίας και συντήρησης αυτών, το οποίο θα ενταχθεί στο κόστος ανάκτησης των υπηρεσιών ύδατος, που με τη σειρά του θα διαμορφώσει την τιμολόγηση ύδατος. Επιπλέον, η υπερδιαστασιολόγηση των μονάδων επεξεργασίας λυμάτων μπορεί να προκαλέσει προβληματική λειτουργία αυτών σε περιόδους χαμηλής παραγωγής λυμάτων. Ως εκ τούτου, απαιτείται η τήρηση των Π.Ε.Σ.Δ.Α., και συνακόλουθα του Ε.Σ.Δ.Α., από όλους τους Δήμους της χώρας και η αποφυγή αντιμετώπισης των προβλημάτων έλλειψης ολοκληρωμένης διαχείρισης των απορριμμάτων, με ενδιάμεσες – προσωρινές λύσεις (δεματοποίηση, μεταφορά απορριμμάτων σε άλλες περιοχές, κήρυξη περιοχής σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, κ.λπ.). Προς την ίδια κατεύθυνση θα συμβάλει η αλλαγή του συστήματος διαχείρισης στην κατεύθυνση, όχι μόνο της αξιοποίησης των αποβλήτων με επαναχρησιμοποίηση, ανακύκλωση και ανάκτηση ενέργειας, αλλά κυρίως της πρόληψης ή/και μείωσης παραγωγής αποβλήτων. Ειδικά, για τις μεγάλες ξενοδοχειακές μονάδες, προτείνεται η θέσπιση κριτηρίων για την πρόληψη δημιουργίας και την ορθολογική διαχείριση των αποβλήτων που παράγονται από τις συγκεκριμένες επιχειρήσεις όπως προβλέπεται και από το Ε.Σ.Δ.Α., με παράλληλη εφαρμογή του συστήματος «πληρώνω όσο πετάω», αναφέρει ο Συνήγορος του Πολίτη.
Πιο συγκεκριμένα, στις περιοχές με μεγάλη τουριστική κίνηση ο όγκος των Αστικών Στερεών Αποβλήτων (ΑΣΑ) παρουσιάζει κατακόρυφη αύξηση κατά τους θερινούς μήνες. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την έλλειψη επαρκών υποδομών, καθιστά κρίσιμη την ολοκλήρωση των έργων διαχείρισης, με συνεκτίμηση του εποχικού πληθυσμού, ώστε αυτά να καθίστανται επαρκή. Στο Εθνικό Σχέδιο Διαχείρισης Αποβλήτων, όσον αφορά στα στερεά απόβλητα που προκύπτουν από τις τουριστικές ροές, προτείνεται, μεταξύ άλλων, η σύνταξη ειδικού σχεδίου διαχείρισης για τις τουριστικές περιοχές, καθώς και η σύνταξη οδηγού πρόληψης δημιουργίας και ορθολογικής διαχείρισης αποβλήτων που παράγονται από μεγάλες ξενοδοχειακές μονάδες, με παράλληλη εφαρμογή του συστήματος «πληρώνω όσο πετάω» (κάτι που θα πρέπει επίσης να εφαρμοστεί). Περαιτέρω, θεωρείται απαραίτητη η θέσπιση της υποχρέωσης υποβολής έκθεσης/σχεδίου διαχείρισης Α.Σ.Α. των τουριστικών επιχειρήσεων που κατατάσσονται στους σημαντικούς παραγωγούς αποβλήτων κατά τη λήψη Α.Ε.Π.Ο. ή Π.Π.Δ. ή κατά την ανανέωση αυτών.
Επισημαίνεται ότι, στο, ακυρωθέν από το ΣτΕ, Ε.Π.Χ.Σ.Α.Α.Τ. προβλέπεται ότι οι τουριστικές επιχειρήσεις θα πρέπει να συμβάλλουν σε δράσεις μείωσης των παραγόμενων αποβλήτων τους και στη φιλικότερη προς το περιβάλλον διαχείρισή τους. Όσον αφορά στα Περιφερειακά Σχέδια Διαχείρισης Αποβλήτων (ΠΕ.Σ.Δ.Α.), ο Συνήγορος του Πολίτη τονίζει ότι, παρόλο που ο εποχικός πληθυσμός λαμβάνεται υπόψη στα προτεινόμενα έργα, είναι ανάγκη τα σχετικά στοιχεία να επικαιροποιούνται συχνά.
