Μια ψευδής αλλά απλή ιδέα, θα έχει πάντοτε μεγαλύτερη δύναμη από μια αληθινή που είναι όμως περίπλοκη, σημείωνε ο Αλέξις Ντε Τοκβίλ γύρω στα 1835. Και πιθανώς είχε δίκιο. Οι άνθρωποι εκ φύσεως, αγαπούν τις ελκυστικές αφηγήσεις, οι οποίες προσφέρουν απλοϊκές απαντήσεις σε σύνθετα προβλήματα.
Πέρα όμως από την εύπεπτη εξήγηση που προσφέρει μια συνωμοσιολογικά ψευδής είδηση, το πιο σημαντικό είναι πως προσφέρει αίσθημα αυτοπεποίθησης σ’ αυτόν που την πιστεύει, ο οποίος νιώθει ότι ξαφνικά ανοίγεται μπροστά του ένας ορίζοντας γνώσης για το πως λειτουργεί πραγματικά το παγκόσμιο σύστημα. Όσο πιο ισχυρή είναι αυτή η βεβαιότητα, τόσο λιγότερες πιθανότητες υπάρχουν να εξετάσει την αξιοπιστία της εξήγησης που του προσφέρεται. Και κάπως έτσι, στην Ελλάδα της κρίσης κάναμε πλάκα με το «καιρός γαρ εγγύς», γνωρίσαμε το ΣΥΡΙΖΑ των συνιστωσών, τους ΑΝΕΛ, τους ψεκασμούς, το Σώρρα… Λογής και λογής πωλητές εύκολων λύσεων, με σχεδόν παρόμοιο αφήγημα: Ξένοι, που επιβουλεύονται τη χώρα μας μέσα από σκοτεινά σχέδια, έχοντας για συμμάχους μερικούς εγχώριους πρόθυμους.
Η Ιστορία όμως, είναι γεμάτη από θεωρίες συνωμοσίας. Εμπειρικές παρατηρήσεις έχουν δείξει πως ο άνθρωπος πείθεται περισσότερο από ανορθολογικές εξηγήσεις, σε περιόδους που εντείνεται η ανασφάλεια του και αισθάνεται ευάλωτος. Στην πραγματικότητα, η συνωμοσία είναι η δίδυμη αδερφή της πολιτικής. Όταν η μία δε δίνει απαντήσεις, τις προσφέρει η άλλη. Είναι δύο άρρηκτα συνδεδεμένες έννοιες, που αλληλοσυμπληρώνονται και προκαλούν συναισθήματα. Από τα αρχαία χρόνια, η τέχνη της πειθούς κυρίευε την Αγορά, πλάι στην δημαγωγία και την εξαπάτηση.
Πρόσφατη έρευνα του Oxford Internet Institute (ΟΙΙ), προσπάθησε να μελετήσει -επί μια βδομάδα- τη διαδικτυακή συμπεριφορά των ψηφοφόρων της Πολιτείας του Michigan, μίας εκ των μεσοδυτικών που καθόρισαν το νικητή των αμερικανικών εκλογών. Οι ερευνητές έχοντας υπόψη τη δυναμική του twitter (21% των Αμερικανών διαθέτει λογαριασμό - 36% στις ηλικίες 19-29), ανέλυσαν όσα tweets περιείχαν links με πολιτικό περιεχόμενο. Σε σύνολο 24.291 αναρτήσεων, αυτές που οδηγούσαν σε ειδήσεις -προϊόντα δημοσιογραφικής δουλειάς- ήταν σχεδόν ίσες σε αριθμό με εκείνες που οδηγούσαν σε προπαγανδιστικό περιεχόμενο ή ακραίες - αμφιλεγόμενες πηγές (5.615 έναντι 5.668). Η παρατήρηση, αποκτά ιδιαίτερο νόημα, αν αναλογιστεί κανείς πως στο Michigan ο D.Trump επικράτησε για μόλις 10.700 ψήφους και οι κάτοικοι του έκαναν 138.686 tweets εκ των οποίων το 56.7% ήταν υπέρ του 45ου Προέδρου των ΗΠΑ και μόλις το 20.2% υπέρ της H.Clinton. Επηρέασαν; Σίγουρα. Καθόρισαν το αποτέλεσμα; Δύσκολο να το αποδείξει κανείς.
Στη χώρα μας, το διαδίκτυο διαδόθηκε άναρχα και συνέπεσε με τη μεγαλύτερη σε διάρκεια οικονομική κρίση του σύγχρονου κόσμου. Πολιτικές δυνάμεις επένδυσαν την άνοδο τους σε νέφη αμφιλεγόμενων -τουλάχιστον- ειδήσεων, χειραγωγώντας την αγανάκτηση του μέσου ψηφοφόρου με κάθε λογής επιχειρήματα. Από νεομαρξιστικές ψευδαισθήσεις ή αμύθητης αξίας απόκρυφα κοιτάσματα πετρελαίου μέχρι ανεκπλήρωτες προφητείες και αντισημιτικές συνωμοσίες. Κινδυνεύει όμως όντως η Δημοκρατία από την ανεξέλεγκτη διασπορά ψευδών ειδήσεων; Δεν το πιστεύω, διότι αυτό είναι απλά ένα σύμπτωμα. Ο πραγματικός κίνδυνος είναι η διεύρυνση του αισθήματος ανισότητας. Ο θυμός, το ψέμα και η αγανάκτηση βρίσκουν πρόσφορο έδαφος, όπου υπάρχει αναξιοπιστία και έλλειψη δικαιοσύνης. Στην πραγματικότητα, ο σύγχρονος άνθρωπος παραμένει ορθολογικό ον, ακόμα και όταν φέρεται ακραία. Επιζητεί την ανατροπή αλλά στα σίγουρα. Το κυνήγι και η κατάρριψη των fake news συνεπώς, ακόμη και αν σ’ αυτό συμβάλουν οι μεγάλες πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης, είναι τρόπος αργός και καθόλου βέβαιος ότι θα διαφοροποιήσει τις αντιλήψεις της κοινωνίας.
Η λύση θα έρθει μέσα από την πολιτική και την υλοποίηση πολιτικών ευημερίας με ευκαιρίες για όσο το δυνατόν περισσότερους. Θα φτάσουμε εκεί, νομοτελειακά. Το ζήτημα είναι αν θα είναι επιλογή μας ή αν ο δρόμος αυτός θα προκύψει μέσα από έντονες αναταράξεις. Εύστοχα ο Ινδός οικονομολόγος Αμάρτια Σεν έχει σημειώσει πως οι σύγχρονες δημοκρατίες δε μαστίζονται από λιμούς, επειδή τα εν δυνάμει θύματα έχουν τη δυνατότητα να εκφράσουν έγκαιρα τον κίνδυνο στις Κυβερνήσεις τους. Στις μέρες μας, αυτό το καμπανάκι κινδύνου χτυπάει καθημερινά στις οικογένειες μας, στις παρέες μας, στο μετρό, στα καφέ, στα σούπερ μάρκετ και αλλού. Το ζήτημα όμως πια, είναι αν σ’ αυτά τα μέρη, πάει κανείς -από αυτούς που πρέπει- για να το ακούσει.
Επιμέλεια: Στέλλα Κεμανετζή
