Σε μεταβατική φάση βρίσκονται σήμερα τα χειροτεχνικά επαγγέλματα στην Ελλάδα, που αποτέλεσαν ζωτικό κομμάτι των προβιομηχανικών κοινωνιών. Και αυτό γιατί, ενώ τα τελευταία χρόνια ο κλάδος βρίσκεται σε διαρκή κάμψη, μια σειρά από παράγοντες με αιχμή την υψηλή επισκεψιμότητα λόγω τουρισμού, δημιουργούν ευνοϊκές προϋποθέσεις ανάπτυξης της ελληνικής χειροτεχνίας, εάν και εφόσον εφαρμοστούν οι κατάλληλες πολιτικές.
Τι είναι όμως η χειροτεχνία; Το ζήτημα του ορισμού της έννοιας από τις απαρχές της, δηλαδή από τους πρώτους αρχαίους πολιτισμούς, είναι ένα λεπτό ζήτημα το οποίο απασχολεί τους ιστορικούς που μελετούν την ελληνική αρχαιότητα. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι στην αρχαιότητα η χειρωνακτική και διανοητική εργασία, η τέχνη και η τεχνική, η χειρωνακτική και διανοητική επιδεξιότητα δεν διαχωρίζονταν.
Το 1997, η UNESCO όρισε τα προϊόντα χειροτεχνίας ως «προϊόντα που παράγονται από τεχνίτες, είτε εξ ολοκλήρου στο χέρι, είτε με τη βοήθεια εργαλείων χειρός ή ακόμα και μηχανικών μέσων, εφόσον η άμεση συνεισφορά του τεχνίτη παραμένει το πιο ουσιαστικό συστατικό του τελικού προϊόντος […] Η ιδιαίτερη φύση των χειροτεχνικών προϊόντων πηγάζει από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους, τα οποία μπορεί να είναι χρηστικά, αισθητικά, καλλιτεχνικά, δημιουργικά, πολιτιστικά, διακοσμητικά, λειτουργικά, παραδοσιακά, θρησκευτικά και κοινωνικά συμβολικά και σημαντικά».
Οι προκλήσεις
Όπως προκύπτει από τα στοιχεία μελέτης του Ινστιτούτου Μικρών Επιχειρήσεων της ΓΣΕΒΕΕ, με τίτλο «Προκλήσεις και προοπτικές για την ελληνική χειροτεχνία», ο κλάδος της χειροτεχνίας αντιμετωπίζει περιορισμούς είτε για λόγους ενδογενείς, είτε για λόγους εξωτερικού περιβάλλοντος.
Οι κυριότερες προκλήσεις με τις οποίες βρίσκεται αντιμέτωπη η εγχώρια χειροτεχνία είναι:
Οικονομικές προκλήσεις: Η κρίση χρέους και οι επαναλαμβανόμενες περίοδοι οικονομικής ύφεσης επηρέασαν την αγοραστική δύναμη των καταναλωτών και μείωσαν την εγχώρια ζήτηση για χειροτεχνία, καθώς οι αγοραστές στράφηκαν σε φθηνότερα προϊόντα μαζικής παραγωγής. Η οικονομική αστάθεια επίσης οδήγησε σε περιορισμένη πρόσβαση στη χρηματοδότηση, καθιστώντας δύσκολο για τους τεχνίτες να επενδύσουν στις επιχειρήσεις τους, να εκσυγχρονίσουν τον εξοπλισμό ή να επεκτείνουν τις αγορές τους.
Περιορισμένη πρόσβαση στις αγορές: Οι Έλληνες τεχνίτες αντιμετωπίζουν συχνά περιορισμούς στην πρόσβαση στις διεθνείς αγορές. Η έλλειψη διεθνούς προβολής, τα περιορισμένα δίκτυα εξαγωγών και η μη εξοικείωση με τις διαδικασίες και τους κανονισμούς εξαγωγής εμποδίζουν την ικανότητά τους να προσεγγίσουν τις παγκόσμιες αγορές. Επιπλέον, ο ανταγωνισμός από εισαγωγές μαζικής παραγωγής χαμηλού κόστους αποτελεί εξαιρετικά κρίσιμη πρόκληση για τους χειροτέχνες, ιδιαίτερα σε ευαίσθητες ως προς τις τιμές αγορές.
Αλλαγές στις προτιμήσεις των καταναλωτών: Οι προτιμήσεις των σύγχρονων καταναλωτών έχουν εξελιχθεί σε συνάρτηση με τις διευρυνόμενες κοινωνικές ανισότητες, που διαμορφώνουν αφενός μια τεράστια μάζα καταναλωτών που μπορούν να ανταποκριθούν οικονομικά κυρίως σε αγαθά γρήγορης μόδας (fast fashion) κι αφετέρου μικρότερα και ειδικότερα κοινά που κατέχουν το πολιτιστικό κεφάλαιο ώστε να αναγνωρίζουν και να επιλέγουν αγαθά χειροτεχνικής παραγωγής, υψηλότερης ποιότητας και μοναδικά. Η εκπαίδευση των καταναλωτών σχετικά με την αξία και την ποιότητα των χειροτεχνικών προϊόντων καθίσταται κρίσιμη για την υπέρβαση αυτού του περιορισμού.
Μεταφορά δεξιοτήτων και γνώσεων: Η πτώση της παραδοσιακής χειροτεχνίας στις αγροτικές περιοχές λόγω της αστικοποίησης και της μετανάστευσης έχει οδηγήσει σε μεγάλες απώλειες δεξιοτήτων και γνώσεων. Οι νεότερες γενιές επιλέγουν συχνά διαφορετικούς δρόμους σταδιοδρομίας, με αποτέλεσμα τη σπανιότητα των ειδικευμένων τεχνιτών. Η μετάδοση παραδοσιακών τεχνικών και τεχνογνωσίας από τους παλαιότερους τεχνίτες στη νεότερη γενιά καθίσταται κρίσιμη για τη συνέχεια της χειροτεχνίας στην Ελλάδα.
Περιορισμένη θεσμική υποστήριξη: Η έλλειψη ολοκληρωμένων πολιτικών και θεσμικής υποστήριξης για τον κλάδο της χειροτεχνίας αποτελεί ένα σημαντικό εμπόδιο. Η ανεπαρκής χρηματοδότηση για προγράμματα κατάρτισης, η περιορισμένη πρόσβαση σε πόρους επιχειρηματικής ανάπτυξης και η έλλειψη συντονισμού μεταξύ των κρατικών φορέων μπορούν να εμποδίσουν την ανάπτυξη της ελληνικής χειροτεχνίας. Το πολύ μικρό μέγεθος των χειροτεχνικών επιχειρήσεων (κατά κανόνα οικογενειακό), παρά το γεγονός ότι προσφέρει ευελιξία και προσαρμοστικότητα, δημιουργεί ταυτόχρονα προβλήματα από την ύπαρξη κάλυψης παράλληλων καθηκόντων (παραγωγή, σχεδιασμός, επιχειρηματική διαχείριση, ανταπόκριση σε νέες θεσμικές συνθήκες, διάθεση, εμπορία κ.λπ.).
Αυξανόμενο κόστος παραγωγής: Η χειροτεχνική παραγωγή συχνά συνεπάγεται υψηλότερο κόστος λόγω παραγόντων όπως το εξειδικευμένο εργατικό δυναμικό, τα υλικά υψηλής ποιότητας και οι διαδικασίες έντασης χρόνου. Αυτό μπορεί να καταστήσει δύσκολο για τους τεχνίτες να ανταγωνιστούν προϊόντα μαζικής παραγωγής που είναι συχνά φθηνότερα. Η εξισορρόπηση της ανάγκης για δίκαιη τιμολόγηση με τις απαιτήσεις της αγοράς και τους περιορισμούς κόστους γίνεται μια σημαντική πρόκληση, ειδικά σήμερα που τα κόστη ενέργειας και εισαγόμενων πρώτων υλών βρίσκονται σε πολύ υψηλά επίπεδα.
Βιωσιμότητα και περιβαλλοντικές ανησυχίες: Υπάρχει αυξανόμενη ζήτηση για βιώσιμα και φιλικά προς το περιβάλλον προϊόντα. Η χειροτεχνία αντιμετωπίζει την πρόκληση της προσαρμογής σε φιλικές προς το περιβάλλον πρακτικές, όπως η προμήθεια βιώσιμων υλικών, η ελαχιστοποίηση των απορριμμάτων και η χρήση μη τοξικών διαδικασιών παραγωγής. Η ικανοποίηση αυτών των προσδοκιών διατηρώντας παράλληλα την αυθεντικότητα και την ποιότητα των παραδοσιακών χειροτεχνιών μπορεί να γίνει μια περίπλοκη διαδικασία. Ωστόσο, από την άλλη πλευρά η χειροτεχνία μπορεί να αποτελέσει την παραγωγική μέθοδο για βιώσιμη επανάχρηση υλικών κι αντικειμένων, την ανακύκλωση ή την ανακύκλωση δευτερογενών υλικών.
Προστασία πνευματικής ιδιοκτησίας: Η προστασία των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας και η πρόληψη της μη εξουσιοδοτημένης αναπαραγωγής ή μίμησης παραδοσιακών σχεδίων είναι ένα σημαντικό και σύγχρονο ζήτημα που απασχολεί τους παραγωγούς. Η εξασφάλιση νομικών διασφαλίσεων, όπως εμπορικά σήματα και πνευματικά δικαιώματα, καθίσταται απαραίτητη για την προστασία της μοναδικότητας και της πολιτιστικής κληρονομιάς που συνδέεται με την ελληνική χειροτεχνία.
Τα μεγέθη του κλάδου
Σύμφωνα με τη μελέτη, η ποσοτική αποτύπωση του τομέα της χειροτεχνίας είναι μια σύνθετη διαδικασία λόγω της ιδιομορφίας της δραστηριότητας και παραγόντων, όπως η κατακερματισμένη και ποικιλόμορφη φύση, η άτυπη ή ερασιτεχνική φύση, η έλλειψη τυποποιημένων ορισμών και η έλλειψη επίσημης οικονομικής αποτύπωσης.
Πανελλαδικά σε 24 χειροτεχνικούς κλάδους, καταγράφονται 15.066 επιχειρήσεις που απασχολούν 47.784 εργαζόμενους και ο κύκλος εργασιών τους ανέρχεται στα 2,8 δισ. ευρώ. Οι 24 κλάδοι έχουν ως εξής:
- Τελειοποίηση (φινίρισμα) υφαντουργικών προϊόντων
- Κατασκευή έτοιμων κλωστοϋφαντουργικών ειδών, εκτός από ενδύματα
- Κατασκευή χαλιών και κιλιμιών
- Κατασκευή άλλων υφαντουργικών προϊόντων
- Κατασκευή ενδυμάτων εργασίας
- Κατασκευή άλλων εξωτερικών ενδυμάτων
- Κατασκευή άλλων ενδυμάτων και εξαρτημάτων ένδυσης
- Κατασκευή ειδών ταξιδιού (αποσκευών), τσαντών και παρόμοιων ειδών, ειδών σελοποιίας και σαγματοποιίας
- Κατασκευή ξύλινων εμπορευματοκιβωτίων
- Κατασκευή άλλων προϊόντων από ξύλo κατασκευή ειδών από φελλό και ειδών καλαθοποιίας και σπαρτοπλεκτικής
- Κατασκευή άλλων ειδών από χαρτί και χαρτόνι
- Παραγωγή χρωμάτων, βερνικιών και παρόμοιων επιχρισμάτων, μελανιών τυπογραφίας και μαστιχών
- Κατασκευή κοίλου γυαλιού
- Κατασκευή και κατεργασία άλλων ειδών γυαλιού, περιλαμβανομένου του γυαλιού για τεχνικές χρήσεις
- Κατασκευή κεραμικών ειδών οικιακής χρήσης και κεραμικών διακοσμητικών ειδών
- Κοπή, μορφοποίηση και τελική επεξεργασία λίθων
- Κατασκευή άλλων μεταλλικών προϊόντων
- Κατασκευή άλλων επίπλων
- Κατασκευή κοσμημάτων και συναφών ειδών
- Κατασκευή κοσμημάτων απομίμησης και συναφών ειδών
- Κατασκευή μουσικών οργάνων
- Κατασκευή παιχνιδιών κάθε είδους
- Άλλες μεταποιητικές δραστηριότητες
- Καλλιτεχνική δημιουργία
Η Περιφέρεια της Αττικής συγκεντρώνει το 46% των χειροτεχνικών επιχειρήσεων, το 51% του κύκλου εργασιών τους και το 51% των εργαζομένων. Ακολουθεί η Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας που συγκεντρώνει 20% των χειροτεχνικών επιχειρήσεων, το 27% του κύκλου εργασιών τους και το 25% των εργαζομένων. Σημαντική παρουσία της χειροτεχνίας καταγράφεται στις περιφέρειες της Κρήτης, της Θεσσαλίας, της Ανατολικής Μακεδονίας Θράκης και ακολουθούν η Δυτική Ελλάδα, η Πελοπόννησος και το Ν. Αιγαίο. Στις τελευταίες θέσεις είναι η Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου, η Δυτική Μακεδονία, η Ήπειρος και η Στερεά Ελλάδα.
Κλάδοι χειροτεχνίας στην Ελλάδα
Όσον αφορά στους κλάδους που εντάσσονται στην δραστηριότητα της χειροτεχνίας υπάρχει μια διεθνής συζήτηση και αρκετές στατιστικές ταξινομήσεις. Σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη που εκπονήθηκε από τη Γενική Γραμματεία Βιομηχανίας ως χειροτεχνικοί κλάδοι ορίζονται οι ακόλουθοι:
- Αγιογραφία, ζωγραφική και διακόσμηση επί διαφόρων υλών
- Ανθοδετική αποξηραμένων ανθέων /Κατασκευές από χάντρες, κλπ.
- Αργυροχρυσοχοΐα – χρυσοχοΐα: Αργυρά και χρυσά κοσμήματα κατασκευαζόμενα με παραδοσιακές – χειροτεχνικές τεχνικές
- Δερματοτεχνία: Χειροποίητα δερμάτινα είδη δώρων, αντικείμενα οικιακής και ατομικής χρήσης, χειροποίητη βιβλιοδεσία
- Διακόσμηση επί αγγειοπλαστικής
- Διακοσμητικά και λειτουργικά αντικείμενα εξ όνυχος, στεατίτη, αλαβάστρου ή λοιπές ορυκτές ύλες
- Καλλιτεχνικά είδη από χαρτί
- Κατασκευές από χάντρες, κλπ.
- Κατασκευή μουσικών οργάνων από φυσικές πρώτες ύλες
- Κεραμική – αγγειοπλαστική
- Κηροπλαστική τέχνης
- Κούκλες και παιχνίδια χειροποίητα
- Μεταλλοτεχνία: Μεταλλοπλαστική, είδη διακόσμησης και χρήσης, χυτευτά ή από σφυρήλατο άργυρο, σίδηρο, μπρούντζο, χαλκό ή άλλα κράματα, επάργυρα και επίχρυσα και εκκλησιαστικά αντικείμενα
- Μπατίκ
- Ξυλοτεχνία: Έπιπλα παραδοσιακής μορφής, διακοσμητικά ή χρηστικά είδη σκαλιστά, ξυλόγλυπτα ή στον τόρνο, εκκλησιαστική ξυλογλυπτική, σαγματοποιία, βαρελοποιία.
- Ραπτική: Ραπτική παραδοσιακών στολών, ενδυμασιών και αμφίων.
- Σμαλτοτεχνία
- Τεχνητά άνθη πλην πλαστικών
- Υαλουργία τέχνης: φυσητά, βιτρό, κλπ.
- Χαρακτική επί λίθου και άλλων υλών
- Χειροπλεκτική, χειροκεντητική, δαντελοπλεκτική
- Χειροτεχνία υφάσματος: Υφαντουργία, ταπητουργία κόμβων, σταμπωτά χειρός, μεταξοϋφαντά, ταπισσερί κιλιμιού
- Ψαθοπλεκτική: Καλαθοπλεκτική, είδη επίστρωσης, διακοσμητικά και λειτουργικά είδη από ψάθα
- Ψευδοκόσμημα
- Ψηφιδωτά
Προτάσεις για τη στήριξη του κλάδου
Τις τελευταίες δεκαετίες για μια σειρά από οικονομικούς, κοινωνικούς και πολιτισμικούς λόγους η χειροτεχνία έχει βρεθεί ξανά στο προσκήνιο και συγκεντρώνει το ενδιαφέρον των καταναλωτών, νέων που πειραματίζονται, παλαιότερων τεχνιτών που επιδιώκουν να προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα των ψηφιακών και περιβαλλοντικών απαιτήσεων.
Σήμερα η χειροτεχνία μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο, καθώς οι κοινωνίες αλλάζουν οπτική και συνήθειες. Τα επείγοντα ζητήματα της προστασίας του περιβάλλοντος, της βιώσιμης ανάπτυξης, της προστασίας των φυσικών πόρων και όσα περιλαμβάνονται στους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης του ΟΗΕ αφορούν την χειροτεχνία, καθώς χαρακτηρίζεται από συσσωρευμένη γνώση, δεξιότητες αλλά και από άλλου τύπου σχέσεις με τις τοπικές κοινωνίες.
Η σύγχρονη συνθήκη επιτάσσει το άνοιγμα ενός διαλόγου με όλους τους εμπλεκόμενους, πρώτα από όλα για την καταγραφή κι έπειτα για την ανάληψη δράσεων και πρωτοβουλιών που δεν θα επιδιώκουν μόνο την αναβίωση ενός παρελθόντος. Σήμερα, η χειροτεχνία μπορεί να μπολιαστεί με τις νέες τεχνολογίες και να παράξει νέες συνθέσεις, καινοτόμα προϊόντα, υψηλής καλλιτεχνικής κι αισθητικής αξίας που θα ανταποκρίνονται στην αυξανόμενη ζήτηση για ποιοτικά και μοναδικά προϊόντα, που διαμορφώνουν ή εκφράζουν νέες πολιτιστικές ταυτότητες.
Μια σειρά μέτρων και πολιτικών είναι απαραίτητα για την ενδυνάμωση της χειροτεχνίας, τη διατήρηση ή διάσωση φθινόντων επαγγελμάτων και τεχνικών παραγωγής, τη διάδοση και προώθηση των ελληνικών χειροτεχνικών προϊόντων, τον εκσυγχρονισμό των δομών παραγωγής κι εκπαίδευσης.
Αυτά είναι τα εξής:
- Δημιουργία σήματος (brand)
- Δράσεις προσαρμογής στα νέα κανάλια διανομής (ψηφιακές πλατφόρμες)
- Ενίσχυση χωρικών συσπειρώσεων (clusters)
- Αναδιοργάνωση κι ενίσχυση εκπαιδευτικών δομών και βαθμίδων
- Ανάπτυξη συνεργατικών, δημιουργικών κόμβων (hubs)
- Ενίσχυση παραγωγής υψηλής ποιότητας και προσαρμοσμένων προϊόντων (customized crafts)
- Μέτρα στήριξης και κατάρτιση των επαγγελματιών για την ψηφιακή προβολή
- Συγκρότηση φορέα για την εθνική πολιτική και την προώθηση της χειροτεχνίας
