Ξηρασίες, πλημμύρες, κακή ποιότητα νερού και λειψυδρία. Το 30% των ανθρώπων στη νότια Ευρώπη ζουν υπό μόνιμη πίεση σε ό,τι αφορά στην κατανάλωση νερού. Στην Ιταλία, ένας στους δύο πολίτες έχει επηρεαστεί από έκτακτους περιορισμούς στο νερό, ειδικά στο βόρειο τμήμα της χώρας. Η τελευταία έκθεση του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος (ΕΟΠ) κρούει τον κώδωνα του κινδύνου: η κλιματική αλλαγή θα αυξήσει περαιτέρω την έκθεση των ανθρώπων σε ακραία καιρικά φαινόμενα, με σοβαρές συνέπειες για την υγεία.
Δύο λίτρα νερού αρκούν για να ικανοποιήσουν τις καθημερινές ανάγκες του ανθρώπου σε πόση, αλλά χρειάζονται 3.000 λίτρα για το φαγητό. Η ικανοποίηση αυτής της ζήτησης θα γίνει όλο και πιο δύσκολη για την άρδευση της γεωργίας, η οποία καταναλώνει το 70% του γλυκού νερού παγκοσμίως. Καθώς αυξάνεται όμως ο πληθυσμός στον πλανήτη και μαζί και η ζήτηση για νερό, μία κρίση σοβεί. Τι σημαίνει όλο αυτό για την Ευρώπη και πως μπορεί να διαχειριστεί την κατάσταση; Πώς μπορεί να προστατεύσει τους υδάτινους πόρους της;
Τα φαινόμενα αυτά δεν είναι νέα, όμως έχουν αυξηθεί σε συχνότητα και ένταση τα τελευταία χρόνια. Μεταξύ 1980 και 2022, σημειώθηκαν 5.582 θάνατοι από πλημμύρες σε 32 ευρωπαϊκές χώρες και 702 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους λόγω πυρκαγιάς. Το ποσοστό θνησιμότητας από πλημμύρες και πυρκαγιές αυξάνεται επειδή περισσότεροι άνθρωποι ζουν σε περιοχές που είναι δυνητικά επιρρεπείς σε τέτοια φαινόμενα. Σύμφωνα με την έκθεση του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος (ΕΟΠ), περίπου 53 εκατομμύρια πολίτες της ΕΕ - το 12% του ευρωπαϊκού πληθυσμού - ζουν επί του παρόντος σε περιοχές που κινδυνεύουν από πλημμύρες ποταμών.
Ακόμη μεγαλύτερο πρόβλημα καθίσταται η ξηρασία με έναν αυξανόμενο αριθμό ευρωπαϊκών περιοχών να βρίσκονται σε μόνιμη πίεση έλλειψης νερού, και όχι μόνο στο νότο, σύμφωνα με τον ΕΟΠ. Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, η έλλειψη στο νερό επηρεάζει έως και το 70% των Ευρωπαίων. Τα τελευταία πενήντα χρόνια - και λόγω της αύξησης του πληθυσμού - οι κατά κεφαλήν ανανεώσιμες πηγές νερού έχουν μειωθεί κατά 24%. Ρόλο σε αυτό παίζει και η επιδείνωση της ποιότητας του νερού, που οφείλεται στην αύξηση της θερμοκρασίας του αέρα και του νερού που διευκολύνει την ανάπτυξη παθογόνων μικροοργανισμών, οι έντονες βροχοπτώσεις που διπλασιάζουν την πιθανότητα συγκεντρώσεων επιβλαβών παθογόνων σε υδάτινα σώματα λόγω μολυσμένων απορροών και εκροών λυμάτων και η άνοδος της στάθμης της θάλασσας που, σε περιοχές με χαμηλό υψόμετρο, προκαλεί διείσδυση θαλασσινού νερού σε υπόγειους και επιφανειακούς υδροφόρους ορίζοντες.
Ο ΕΟΠ εκτιμά ότι οι αγροτικές εκτάσεις σε Ιταλία, Ελλάδα, Πορτογαλία, νότια Γαλλία και Ισπανία θα μπορούσαν να υποστούν απώλειες αξίας έως και 9% σε περίπτωση αύξησης της παγκόσμιας θερμοκρασίας κατά 1°C. Σύμφωνα με αυτή την πρόβλεψη, η αξία της γεωργικής γης στις περιοχές της νότιας Ευρώπης θα μειωθεί κατά περισσότερο από 80% έως το 2100.
Οι Ιταλοί αγρότες διατρέχουν το μεγαλύτερο κίνδυνο: σύμφωνα με τον ΕΟΠ, το μεγαλύτερο μέρος της απώλειας της αξίας της γης στην ΕΕ θα μπορούσε να περιοριστεί στην Ιταλία, όπου τα έσοδα των αγροκτημάτων είναι πολύ ευαίσθητα στις εποχικές αλλαγές στο κλίμα. Η τάση αυτή έχει γίνει ιδιαίτερα εμφανής τα τελευταία χρόνια, όταν η ξηρασία και η έλλειψη νερού οδήγησαν σε μείωση των καλλιεργειών καλαμποκιού και ζωοτροφών κατά 45% και σε μείωση της παραγωγής σιταριού και ρυζιού κατά 30%.
Οι πλέον πληγείσες περιοχές
Οι τοπικές, περιφερειακές και εθνικές αρχές σε όλη την ΕΕ βρίσκονται αντιμέτωπες με τον κίνδυνο επίμονης έλλειψης νερού, με σοβαρές συνέπειες για πολλές πτυχές της καθημερινής ζωής - από το νερό που πίνουμε μέχρι το φαγητό που τρώμε και την ενέργεια που παράγουμε.
Στη Ρουμανία, τη δεύτερη μεγαλύτερη εξαγωγό σιτηρών της ΕΕ, η γεωργική παραγωγή έχει παρουσιάσει κάθετη πτώση, με την κυβέρνηση να παρεμβαίνει προς διάσωση των αγροτών της και ζητώντας από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρόσθετη οικονομική βοήθεια.
Ο αγροτικός τομέας της Σικελίας αντιμετωπίζει ζημιά πολλών δισεκατομμυρίων ευρώ, με το ένα τέταρτο των δήμων του ιταλικού νησιού να βάζουν δελτίο στο νερό, καθώς αντιμετωπίζουν μια από τις χειρότερες ξηρασίες τους.
Στην ημιαυτόνομη ισπανική περιοχή της Καταλονίας, τα αποθέματα νερού έφθασαν σε ιστορικό χαμηλό φέτος τον Φεβρουάριο με τις τοπικές αρχές να κηρρύτουν κατάσταση έκτακτης ανάγκης λόγω ξηρασίας, επηρεάζοντας έξι εκατομμύρια ανθρώπους. Στην Καταλονία, η άρδευση ξεκινά πολύ νωρίτερα το χρόνο από ό,τι στο παρελθόν, γεγονός που επηρεάζει τη διαθεσιμότητα των πόρων προς το τέλος του καλοκαιριού, σημειώνει ο Ράφαελ Σιζ, ειδικός σε θέματα πόσιμων υδάτων για το ισπανικό γραφείο της περιβαλλοντικής ομάδας WWF.
Συνολικά, το 30% των ανθρώπων στη Νότια Ευρώπη αντιμετωπίζει μόνιμα προβλήματα έλλειψης νερού, καθώς η κλιματική αλλαγή επηρεάζει τη συχνότητα, τη διάρκεια και την ένταση των ξηρών περιόδων και, αντιστρόφως, τις βροχοπτώσεις. Η αύξηση της θερμοκρασίας σημαίνει επίσης ταχύτερη εξάτμιση και ταυτόχρονα ανάγκη κατανάλωσης περισσότερου νερού.
Η κλιματική αλλαγή είναι μόνο ένα πρόβλημα
Ούτε και η πιο κρύα και υγρή βόρεια Ευρώπη είναι ασφαλής από αυτούς τους κινδύνους. Το επίπεδο ναδίρ των υδάτων ανάγκασαν τη Γερμανία περισσότερες από μία φορές τα τελευταία χρόνια να αναστείλει τη ναυσιπλοοία στον ποταμό Ρήνο, μια βασική εφοδιαστική αρτηρία για την Ευρώπη. Στη Φινλανδία, λίμνες και έλη στερεύουν, απειλώντας τους αυτόχθονες Σάμι.
Η κλιματική αλλαγή είναι μόνο ένα από τα ανθρωπογενή προβλήματα που ασκούν πίεση στα αποθέματα νερού. Ακόμη και χωρίς αυτό, ο Σιζ είπε ότι στο όλο πρόβλημα ευθύνεται και η κακή διαχείριση του νερού. Η υπερβολική χρήση είναι ένας βασικός παράγοντας για τα χαμηλά επίπεδα ταμιευτήρων - των φυσικών αποθεμάτων υπόγειων υδάτων - όπως αυτά στην Καταλονία. Δεν μπορείτε να βασίζεστε στις βροχοπτώσεις για να λύσετε την κατάσταση της υπερεκμετάλλευσης, προσθέτει. Οι ισπανικές κυβερνήσεις εθελοτυφλούσαν στο πρόβλημα του νερού για πολλά χρόνια, καθώς θεωρούσαν δεδομένο ότι θα υπήρχαν αρκετοί πόροι.
Μελέτη του 2023 με δορυφορικά δεδομένα από το Ινστιτούτο Γεωδαισίας στο Γκρατς της Αυστρίας, αποκάλυψε σοβαρή έλλειψη υπόγειων υδάτων σε όλη την Ευρώπη. Τα ποσοστά αναπλήρωσης δεν μπορούν να συμβαδίσουν με την χρήση - μια τάση που αναμένεται να αυξηθεί, σύμφωνα με τον ΕΟΠ. Από τις πηγές γλυκού νερού που υπάρχουν, μόνο το 40% είναι σε αποδεκτή κατάσταση, διαπίστωσε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή.
Δεν μπορούμε να σχεδιάσουμε με βάση το πώς συμπεριφέρθηκε ο κύκλος του νερού στο παρελθόν, επειδή κινούμαστε σε μια πολύ αβέβαιη, αχαρτογράφητη περιοχή, δήλωσε πρόσφατα στην αυστριακή βουλή ο Σέρτζι Μόροζ, υπεύθυνος πολιτικής για το νερό και τη βιοποικιλότητα στο European Environmental Bureau, τη μεγαλύτερη ευρωπαϊκή ομοσπονδία περιβαλλοντικών ομάδων. Παραδέχθηκε ότι χτίστηκαν λάθος υποδομές σε λάθος μέρη για πολύ καιρό και υπήρξε μεγάλη κακοδιαχείριση.
Προβλήματα για τις επιχειρήσεις
Τα θέματα του νερού δεν απασχολούν μόνο τους περιβαλλοντολόγους. Η βιομηχανία διαπιστώνει το πόσο εξαρτώμενη είναι η τελική της αξία από το κλίμα. Δεδομένης της επαναλαμβανόμενης χαμηλής στάθμης του νερού το καλοκαίρι σε ποτάμια όπως ο Ρήνος, ορισμένες εταιρείες εξετάζουν το ενδεχόμενο να στραφούν σε πλοία που μπορούν να κινούνται σε ρηχότερα νερά.
Αυτό όμως είναι πολύ ακριβό και μόνο οι μεγάλες εταιρείες μπορούν να το αντέξουν οικονομικά, δήλωσε στο γερμανικό κοινοβούλιο ο Φάμπιαν Σπίι, εκπρόσωπος της Ομοσπονδιακής Ένωσης Γερμανικής Ναυτιλίας.
Η Οδηγία Πλαίσιο της ΕΕ για τα Νερά ισχύει από το 2000 και στόχος της είναι να επιτευχθεί η καλή κατάσταση τόσο του υπόγειου όσο και του επιφανειακού υδάτινου ορίζοντα έως το 2027. Η οδηγία απαιτεί από τις χώρες της ΕΕ να υποβάλλουν δεδομένα σχετικά με την ποσότητα και την ποιότητα του νερού τους κάθε έξι χρόνια και ενώ η νομοθεσία θεωρήθηκε από πολλούς ως ρηξικέλευθη όταν τέθηκε σε ισχύ, αποδεικνύεται τώρα ότι η εφαρμογή της νοσεί από έλλειψη πολιτικής βούλησης. Η αρχική προθεσμία για την εφαρμογή της ήταν το 2015, όμως τώρα πολλά κράτη μέλη υποστηρίζουν ότι δεν θα το καταφέρουν ούτε το 2027 και χρειάζονται χρόνο μέχρι το 2040 ή το 2050, σύμφωνα με τον Μόροζ.
Η Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, μετά την επανεκλογή της ως πρόεδρος της Κομισιόν, πρότεινε πολιτικές κατευθυντήριες γραμμές που περιλαμβάνουν την ασφάλεια των υδάτων και τόνισε την ανάγκη για μια νέα ευρωπαϊκή στρατηγική ανθεκτικότητας στο νερό. Ωστόσο, αυτές οι κατευθυντήριες γραμμές είναι μια λίστα επιθυμητών προτεραιοτήτων, οι οποίες δεν συνάδουν όλες, για παράδειγμα, η υδροηλεκτρική ενέργεια, μπορεί να βοηθήσει πολύ προς την επίτευξη των στόχων της ΕΕ για ανανεώσιμες πηγές και ενεργειακή ανεξαρτησία, όμως χρειάζεται πολύ νερό.
Οι υδροηλεκτρικοί σταθμοί είναι απίστευτα επεμβατικοί και σπάνε τη φυσική δυναμική. Τα περισσότερα από τα ποτάμια μας έχουν ήδη φράξει, εξήγησε ο Μόροζ, προσθέτοντας ότι η ΕΕ πρέπει να κρατήσει τα χέρια της μακριά από ό,τι έχει απομείνει από τις ανέγγιχτες πλωτές οδούς της ένωσης.
Αγρότες: Ένοχοι και θύματα
Σύμφωνα με τον Σιζ της WWF, «o ελέφαντας στο δωμάτιο» είναι η γεωργική χρήση του νερού. Η στήριξη της ΕΕ για τον αγροτικό της τομέα αντιπροσωπεύει σχεδόν το ένα τρίτο του τρέχοντος πολυετούς προϋπολογισμού της ύψους 1,21 τρισ. ευρώ. Έκθεση του Ευρωπαϊκού Ελεγκτικού Συνεδρίου διαπίστωσε ότι ο τρόπος με τον οποίο δαπανώνται αυτά τα χρήματα, γνωστά ως Κοινή Αγροτική Πολιτική (ΚΑΠ), δεν συγχρονίζεται με την οδηγία πλαίσιο για τα ύδατα.
Η ΚΑΠ προωθεί την αναποτελεσματική κατανάλωση νερού, σύμφωνα με την έκθεση, με τη γεωργία να καταναλώνει περίπου το ένα τέταρτο της άντλησης γλυκού νερού. Τα φυτοφάρμακα έχουν επίσης γίνει πιο προβληματικά, γιατί καθώς υποχωρεί η στάθμη του νερού, δεν υπάρχει επαρκής ποσότητα νερού για την αραίωσή τους.
Αυτό κάνει τους αγρότες θύματα της δικής τους συμπεριφοράς, καθώς και των οικονομικών κινήτρων που τους υπαγορεύουν. Το γεωργικό λόμπι αντιστάθηκε σε περιβαλλοντικές πρωτοβουλίες, όπως ο νόμος για την αποκατάσταση της φύσης, ο οποίος περιλαμβάνει μια προσπάθεια αποκατάστασης 25.000 χιλιομέτρων ποταμών ελεύθερης ροής σε όλη την Ευρώπη έως το 2030.
Πρέπει να αυξήσουμε την αποτελεσματικότητα των αρδευτικών μας συστημάτων, τα οποία στις περισσότερες περιοχές χρειάζονται εκσυγχρονισμό που θα πρέπει να υποστηριχθεί με δημόσιους πόρους, ανέφερε ο Ράμον Αρμενγκολ, μέλος της Ομοσπονδίας Αγροτικών Συνεταιρισμών της Καταλονίας.
Το παράδειγμα της Φλάνδρας στο Βέλγιο έδειξε ότι υπάρχουν λύσεις. Η περιφερειακή φλαμανδική κυβέρνηση έχει εφαρμόσει έργα "Blue Deal", τα οποία περιλαμβάνουν τα πάντα, από τοπικές πρωτοβουλίες για την αφαίρεση πλακιδίων κήπου, ώστε το έδαφος να απορροφά τις βροχοπτώσεις, έως τη συλλογή οικιακού βρόχινου νερού και την επαναφυσικοποίηση των ποταμών.
