Ροή
Ο κατακερματισμός ήταν αναμφίβολα μία από τις πιο δημοφιλείς έννοιες του έτους που ολοκληρώνεται σε λίγες ημέρες. Και παραφράζοντας το διορατικό μυθιστόρημα του Άλντους Χάξλεϊ Θαυμαστός Καινούργιος Κόσμος, το 2024 βρίσκει τον πλανήτη ως έναν θαυμαστά πολύπλοκο και κατακερματισμένο κόσμο.
Η υφιστάμενη συνθήκη, φυσικά και δεν οφείλεται σε κάποιο πρόσφατο γεωπολιτικό γεγονός, αλλά αποτελεί μία αλληλουχία και συνδυασμό τάσεων και γεγονότων από τα τέλη της δεκαετίας του 2010 που επί τις ουσίας ανέκοψαν την καλπάζουσα έως τότε παγκοσμιοποίηση από τις αρχές της δεκαετίας του 1990.
Η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση, το Brexit, η πανδημία COVID-19, ο πόλεμος στην Ουκρανία και η διαρκής ένταση μεταξύ Δύσης (ΗΠΑ – Ευρώπης) και Κίνας – Ρωσίας έχουν διαμορφώσει ένα ρευστό παγκόσμιο περιβάλλον, που χαρακτηρίζεται από την κλιμάκωση των διεθνών ανταγωνισμών. Μία κλιμάκωση που χαρακτηρίζεται από τη «στροφή» της παγκόσμιας οικονομίας από ένα πολυμερές σύστημα κανόνων -που τουλάχιστον υφίστατο σε θεωρητικό επίπεδο- σε ένα σύστημα που λειτουργεί με όρους ισχύος.
Κόστος και συνέπειες του κατακερματισμού
Ο γεωοικονομικός κατακερματισμός, όμως, που ευνοείται από τις γεωπολιτικές εντάσεις έχει υψηλό κόστος και διαμορφώνει ανησυχητικές προοπτικές για τον πλανήτη. Σύμφωνα με την Αναπληρώτρια Γενική Διευθύντρια του ΔΝΤ Γκίτα Γκοπίνατ ο κατακερματισμός στην παγκόσμια οικονομία και η στροφή προς το διμερές εμπόριο μπορεί να οδηγήσει σε έναν νέο «Ψυχρό Πόλεμο». Αυτό το ενδεχόμενο θα μπορούσε να προκαλέσει απώλεια 2,5 - 7% για το παγκόσμιο ΑΕΠ. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου (ΠΟΕ) υπολογίζει το κόστος αυτό σε 5% του παγκόσμιου ΑΕΠ μακροπρόθεσμα. Σημειώνεται ότι πρόσφατα το ΔΝΤ έκρουσε τον κώδωνα του κινδύνου για τις στρατηγικές αποφυγής κινδύνων (de-risking) και την ανακατεύθυνση των εμπορικών ροών και κεφαλαίων σε γεωπολιτικά φιλικές χώρες (friend-shoring) που ακολουθούν ΗΠΑ, Κίνα και άλλες χώρες, προειδοποιώντας ότι μπορούν να οδηγήσουν σε μια σημαντική επιβράδυνση την παγκόσμια ανάπτυξη, ακόμη και χωρίς νέους εμπορικούς φραγμούς με τρίτες χώρες.
Στο πεδίο των επενδύσεων, το World Investment Report 2023 που δημοσίευσε πρόσφατα η Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Εμπόριο και την Ανάπτυξη (UNCTAD) κατέδειξε ότι έπειτα από μία ισχυρή ανάκαμψη το 2021, οι παγκόσμιες άμεσες ξένες επενδύσεις (ΑΞΕ) έπεσαν κατά 12% το 2022 (1,295 τρισ. δολάρια έναντι 1,478 τρισ. το 2021) εξαιτίας των διαδοχικών κρίσεων στο παγκόσμιο στερέωμα. Σε ό,τι αφορά στο διεθνές εμπόριο, το World Trade Report του 2023, που δημοσίευσε ο ΠΟΕ τον περασμένο Σεπτέμβριο επισήμανε ότι οι γεωπολιτικές εντάσεις έχουν αρχίσει να επηρεάζουν τις εμπορικές ροές, δείχνοντας κατακερματισμό των εμπορικών σχέσεων. Για παράδειγμα, οι εμπορικές ροές αγαθών μεταξύ δύο γεωπολιτικών μπλοκ -με βάση τα πρότυπα ψηφοφορίας στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ- έχουν αυξηθεί κατά 4-6% πιο αργά από ό,τι το εμπόριο εντός των μπλοκ αυτών. Ωστόσο, θα πρέπει να σημειωθεί, ότι η Έκθεση υποστηρίζει πως, παρά τις διαπιστώσεις αυτές, το διεθνές εμπόριο συνεχίζει να ακμάζει, γεγονός που σημαίνει ότι οι συζητήσεις περί από-παγκοσμιοποίησης δεν υποστηρίζονται ακόμη από τα δεδομένα.
Επείγουσες προκλήσεις: Από την πράσινη και ενεργειακή μετάβαση ως την τεχνητή νοημοσύνη
Φυσικά οι επιπτώσεις του κατακερματισμού δεν θα μπορούσαν να μην έχουν αντίκτυπο στην πράσινη και ενεργειακή μετάβαση των οικονομιών διεθνώς. H θέση ότι ο γεωοικονομικός κατακερματισμός και η έλλειψη μίας συντονισμένης διεθνούς συνεργασίας θα περιορίσει τις πιθανότητες επιτυχούς και έγκαιρης αντιμετώπισης των συνεπειών της κλιματικής αλλαγής, κυριαρχεί στη δημόσια σφαίρα. Οι αυξανόμενοι εμπορικοί φραγμοί και οι εμπορικοί πόλεμοι, ο περιορισμός των άμεσων ξένων επενδύσεων, η εντεινόμενη τεχνολογική αποσύνδεση (decoupling) και η περαιτέρω αποδυνάμωση του μοντέλου της πολυμέρειας αποτελούν βασικούς παράγοντες μέσω των οποίων ο γεωοικονομικός κατακερματισμός μπορεί να επηρεάσει αρνητικά τους κλιματικούς στόχους. Για παράδειγμα -σύμφωνα με κείμενο που δημοσιεύθηκε επίσης από το Ταμείο, ο κατακερματισμός των κρίσιμων ορυκτών αγορών θα καθυστερήσει τη στροφή προς την καθαρή ενέργεια.
Ωστόσο νέες προκλήσεις αναμένεται να αναδειχθούν το επόμενο έτος. Σύμφωνα με το 2024 Geostrategic Outlook που δημοσίευσε η Ernst & Young, η πολυπολικότητα θα αποτελεί σημείο αναφοράς για τον πλανήτη με ισχυρούς δρώντες όπως οι ΗΠΑ, η ΕΕ και η Κίνα να συνεχίσουν να διαμορφώνουν το παγκόσμιο περιβάλλον, ωστόσο γεωπολιτικοί «παίκτες» όπως η Ινδία, η Σαουδική Αραβία, η Τουρκία, η Νότια Αφρική και η Βραζιλία θα παίξουν ακόμη σημαντικότερο ρόλο. Στην έκθεση τονίζεται επίσης η ενίσχυση των ανταγωνισμών τόσο για το πεδίο ανάπτυξης της τεχνητής νοημοσύνης, ως γεωπολιτικού τεχνολογικού εργαλείου όσο και για τον γεωστρατηγικό έλεγχο των ωκεανών. Το τελευταίο πεδίο αναδεικνύεται σε κρίσιμο γεωπολιτικό και γεωοικονομικό διακύβευμα αφού συνδέεται με σειρά πτυχών όμως το εμπόριο και οι θαλάσσιες διαδρομές, καθώς και οι υποθαλάσσιες εξορύξεις κρίσιμων ορυκτών, κομβικών για την ενεργειακή μετάβαση.
Η συνεργασία αποτελεί μονόδρομο
Η εξέλιξη της από-παγκοσμιοποίησης και η πραγματοποίηση των συνεχών σεναρίων περί ενός «νέου Ψυχρού Πολέμου» δεν έχουν επιβεβαιωθεί, τουλάχιστον στην παρούσα συγκυρία. Έχουν επιβεβαιωθεί, όμως, σημάδια των τάσεων αυτών. Ποια είναι η λύση; Μα φυσικά η συνεργασία, όπως άλλωστε κατέδειξε και η μεταπολεμική ιστορία, όταν η διάσκεψη του Μπρέτον Γουντς το 1944 θεμελίωσε ένα παγκόσμιο πολυμερές οικονομικό σύστημα και ένα σύστημα πολιτικοοικονομικής συνεργασίας και κοινά αποδεκτών κανόνων -άσχετα αν ευνόησε τους νικητές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ΗΠΑ και Βρετανία- ως απάντηση σε λογικές ανταγωνισμών που οδήγησαν σε σύγκρουση και παγκόσμιο οικονομικό μαρασμό.
Επιστρέφοντας στο σήμερα, στην εποχή της «πολυκρίσης», η διεθνής και η περιφερειακή συνεργασία είναι κρίσιμες για τη διαχείριση και την υπέρβαση των επιμέρους κρίσεων, καθώς και για τον περιορισμό και την αντιστροφή του κατακερματισμού και των τάσεων απο-παγκοσμιοποίησης. Η αντιστροφή αυτή, ωστόσο, δεν σημαίνει απροϋπόθετη αποδοχή της άκρατης και άνευ όρων παγκοσμιοποίησης που οδήγησε τις περασμένες δεκαετίες σε νικητές και χαμένους και ευρείες ανισότητες (βλ. Παγκόσμιος Βορράς – Παγκόσμιος Νότος), σημαίνει όμως συμφωνημένο πλαίσιο συνεργασίας, κοινές ευθύνες, κανόνες και κυρίως αποτροπή προστατευτισμού και περιχαρακώσεων. Όλα τα παραπάνω αποτελούν ευθύνη τόσο των ισχυρών (κρατών) του πλανήτη όσο και των διεθνών οργανισμών.
