Είναι αλήθεια πως η οικονομία σαν επιστήμη και η κριτική προς αυτή, άρχισε να απασχολεί τον μέσο πολίτη τα χρόνια της κρίσης. Γιατί ήταν τότε που όλοι προσπαθούσαν να εξηγήσουν τι γινόταν και τι έφταιγε για τα δεινά που περνούσαν. Είναι χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης να θέλει και έπειτα να νομίζει πώς ξέρει και να προσπαθεί να πείσει τους άλλους για την ορθότητα αυτών.
Ιδιαίτερα τα χρόνια της κρίσης πάμπολλοι αναλυτές, πολιτικοί, οικονομολόγοι και διεθνολόγοι έκαναν τα δικά τους σχόλια πάνω στην κρίση. Και το αποτέλεσμα για όποιον τους άκουγε λίγο πολύ γνωστό. Αρχικά ταύτιση και ψευδαίσθηση κατανόησης και στη συνέχεια μόλις έκανε την εμφάνιση μία άλλη άποψη μπέρδεμα και αμφισβήτηση εγκυρότητας. Πώς γίνεται να διαφωνούν οι οικονομολόγοι; Πώς γίνεται να βάζουν τους αριθμούς πάνω από τους ανθρώπους; Θα ήταν καλύτερο να κυβερνούσαν τεχνοκράτες και όχι πολιτικοί;
H αλήθεια είναι πως η οικονομία ως επιστήμη έχει δύο τομείς: τη θετική οικονομική (positive economics) και την κανονιστική οικονομική (normative economics).
Η θετική οικονομική περιγράφει τα φαινόμενα χωρίς να προβαίνει σε αξιολογήσεις. Με εργαλεία διάφορα μοντέλα (απλουστευμένης πραγματικότητας) και δείκτες προσπαθεί να εξηγήσει τα φαινόμενα που συμβαίνουν σε μία οικονομία. Τα διάφορα υποδείγματα και μοντέλα μας επιτρέπουν να προβαίνουμε σε διαπιστώσεις για το πώς θα κινηθεί ένα μέγεθος/δείκτης αν αλλάξει κάποιος άλλος. Η γνώση που παίρνουμε από την θετική οικονομική είναι πολύτιμη. Φυσικά δεν μπορεί να περιγράψει με ακρίβεια όλες τις πτυχές του πολυσχιδούς κοινωνικού και οικονομικού βίου της σύγχρονης εποχής αλλά μπορεί να φωτίσει σε κάποιο βαθμό το σκοτάδι καταγράφοντας και κανονικοποιώντας σε φορμαλιστικά καλούπια τα διάφορα φαινόμενα.
Και ερχόμαστε στην κανονιστική οικονομική. Αυτή η πλευρά της οικονομικής επιστήμης χαρακτηρίζεται έντονα από φιλοσοφική, ιδεολογική και αξιακή απόχρωση (και εδώ ίσως η οικονομία παύει να έχει τα κλασσικά χαρακτηριστικά επιστήμης). Γιατί έχοντας τα στοιχεία της θετικής οικονομικής πρέπει να ορίσουμε με υποκειμενικά κριτήρια τί είναι επιθυμητό και τι όχι. Εδώ οι οικονομολόγοι διαφωνούν έντονα εκφράζοντας παράλληλα τον προσωπικό τους στοχασμό για τι θεωρούν καλό και τι κακό. Είναι καλύτερο να έχουμε υψηλό ΑΕΠ και συγκέντρωση πλούτου στους λίγους ή είναι προτιμότερο με ένα χαμηλότερο δείκτη ΑΕΠ και ο πλούτος να είναι πιο ισοκατανεμημένος; Tι θεωρούμε κοινωνική ευημερία; Σε ποιο σημείο η ανεργία μιας χώρας είναι αποδεκτή; Πώς ορίζουμε το ποιοτικό επίπεδο διαβίωσης;
Συχνά ακούμε για μέτρα που θα μας βγάλουν από την βαθιά ύφεση και θα επιτρέψουν στην οικονομία να «ανασάνει». Το θέμα ανάλυσης της πολυεπίπεδης ελληνικής κρίσης και διατύπωσης προτάσεων για την έξοδο από αυτά κυριαρχούσε μέχρι πρότινος τόσο στον τύπο όσο και στην εκλαϊκευμένη και μη επιστημονική βιβλιογραφία, ακόμα και στη λογοτεχνία! Γιατί όλοι όμως δεν προτείνουν τα ίδια; Γιατί ένας αριστερός οικονομολόγος δεν μπορεί να συμφωνήσει με έναν δεξιό; Γιατί καταρχάς ο ορισμός της «καλής οικονομικής κατάστασης» είναι υποκειμενικός. Αφού αποφασίσουμε τι θεωρούμε «καλή οικονομική κατάσταση» σε αριθμητικά επίπεδα δεικτών (το ποιοί δείκτες θα χρησιμοποιηθούν για τον ορισμό της καλής οικονομικής κατάστασης είναι πάλι υποκειμενικό) πρέπει να βρούμε τα μέτρα με τα οποία θα φθάσουμε σε αυτήν την κατάσταση. Και εδώ έρχεται η θετική οικονομική να προτείνει μέτρα για την επίτευξη κάποιου στόχου μέσω των εργαλείων που διαθέτει και είναι ικανά τόσο για διάγνωση-απεικόνιση όσο και για πρόβλεψη της κατάστασης. Η επιλογή ανάμεσα σε μέτρα που μας οδηγούν στον ίδιο στόχο (που θυμίζω θέτουμε υποκειμενικά) είναι θέμα αξιακό και ιδεολογικό. Οι διαφορετικές αντιλήψεις για την κοινωνία, την δικαιοσύνη και την αποτελεσματικότητα της κάθε κρατικής μακροϊκονομικής πολιτικής έχουν σαν αξιολογητή την προσωπική αντίληψη και συναίσθηση περί των διαφόρων θεμάτων.
Η επιστημονική ορθότητα και «αλήθεια» των λεγομένων των οικονομολόγων στα ζητήματα θετικής οικονομικής είναι εύκολα αξιολογήσιμη. Η ορθότητα και «αλήθεια» σε κανονιστικά ζητήματα δεν μπορεί να οριστεί και κάθε προσπάθεια αμφισβήτησης και αντικατάστασης με άλλη «ορθή» διατύπωση μπορεί να θεωρηθεί λογοκρισία. Ο σαφής διαχωρισμός του επιστήμονα οικονομολόγου και του ιδεαλιστή πολίτη που κατέχει το επάγγελμα του οικονομολόγου πρέπει να γίνει απόλυτα σαφής και ξεκάθαρη τόσο στον ίδιο όσο και στο κοινό που τον ακούει.
