To άμεσο ερώτημα που εγείρει ο θάνατος του Ιρανού προέδρου Εμπραχίμ Ραϊσί σε συντριβή ελικοπτέρου είναι το ποιος θα τον διαδεχθεί στη διοίκηση της κυβέρνησης. Ταυτόχρονα, όμως, ο Ραϊσί ήταν ο επικρατέστερος υποψήφιος να διαδεχτεί τον 85χρονο Ανώτατο Ηγέτη, Αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ, συνεπώς η απώλειά του ενέχει συνέπειες και για έναν από τους πιο ισχυρούς ρόλους στη Μέση Ανατολή.
Ποια είναι η διαφορά μεταξύ Ανώτατου Ηγέτη και Προέδρου;
Ο Ανώτατος Ηγέτης, γνωστός και ως «βελαγιάτ-ι φακίχ» στη σιιτική ισλαμική θεολογία, είναι ο απόλυτος ηγέτης στο Ιράν και είναι υπεύθυνος για τη λήψη όλων των σημαντικών αποφάσεων που αφορούν το κράτος. Θεωρείται αρχηγός του κράτους, ενώ αποτελεί την ανώτατη διοικητική και θρησκευτική αρχή. Το αξίωμα καθιερώθηκε μετά την Ισλαμική Επανάσταση του 1979, με τον σημερινό Μέγα Αγιατολάχ να το διατηρεί επί 34 συναπτά έτη.
Μόνο άνδρες επιτρέπεται να είναι υποψήφιοι για το αξίωμα. Σύμφωνα με τον τύπο του ισλαμικού νόμου που εφαρμόζεται στο Ιράν, το συγκεκριμένο καθήκον μπορεί να αναλάβει υψηλόβαθμος σιίτης θεολόγος που να έχει τουλάχιστον τον βαθμό του Αγιατολάχ -αν και αμφισβητείται αν ο ίδιος ο Χαμενεΐ έφτασε ποτέ σε αυτό το επίπεδο.
Ο πρόεδρος του Ιράν από την άλλη, είναι ο επικεφαλής της εκτελεστικής εξουσίας της χώρας και εκλέγεται ανά τετραετία μέσα από μια εκλογική διαδικασία που παρακολουθείται στενά. Ο πρόεδρος ελέγχει την κυβέρνηση και, ανάλογα με το πολιτικό υπόβαθρο και τη δύναμη του εκάστοτε προσώπου, μπορεί να συγκεντρώσει μεγάλη επιρροή στη δημόσια πολιτική και την οικονομία.
Τι θα συμβεί τώρα
Σύμφωνα με το ιρανικό σύνταγμα, μετά το θάνατο του προέδρου, ο πρώτος αντιπρόεδρος αναλαμβάνει προσωρινά την ηγεσία. O δικαστικός ηγέτης και ο πρόεδρος της Βουλής καλούνται να προκηρύξουν νέες προεδρικές εκλογές εντός 50 ημερών. Σε αυτή την περίπτωση, είναι σχεδόν βέβαιο ότι προσωρινός ηγέτης θα είναι ο Mohammad Mokhber, πρώην αξιωματικός του Σώματος των Φρουρών της Ισλαμικής Επανάστασης και πρώην επικεφαλής ενός κληροδοτήματος που φροντίζει τα περιουσιακά στοιχεία της Ισλαμικής Δημοκρατίας.
Σε μια προφανή προσπάθεια να κατευνάσει οποιαδήποτε δημόσια ανησυχία για τη σταθερότητα της κυβέρνησης, ο Χαμενεΐ μίλησε για την απουσία του Ραΐσι το βράδυ της Κυριακής -πριν καν επιβεβαιωθεί ο θάνατός του- και έσπευσε να καθησυχάσει ότι δεν αναμένεται καμία αναστάτωση στον τρόπο λειτουργίας της χώρας.
«Το σύστημα θα κάνει μια μαζική επίδειξη του θανάτου του και θα τηρήσει τις συνταγματικές διαδικασίες για να δείξει λειτουργικότητα, ενώ αναζητά έναν νέο αντικαταστάτη που να μπορεί να διατηρήσει τη συντηρητική ενότητα και πίστη στον Χαμενεΐ», εκτιμά ο Δρ Sanam Vakil, διευθυντής τομέα Μέσης Ανατολής και Βόρειας Αφρικής του think tank Chatham House.
Τι αντίκτυπο έχει ο θάνατος του Ραΐσί στο Ιράν και την περιοχή
Ένα από τα μεγάλα ερωτήματα που εγείρει ο θάνατος του Ραϊσί είναι πώς θα επηρεάσει η απώλειά του τη μάχη για το ποιος θα διαδεχθεί τον Χαμενεΐ στον ρόλο του Ανώτατου Ηγέτη. Αυτό είναι ένα θέμα που ανησυχεί ακαδημαϊκούς, αξιωματούχους και αναλυτές καθώς ο Χαμενεΐ έχει πλέον γεράσει.
Ο Ραΐσί ήταν πιθανός διάδοχος γιατί, όπως ο ίδιος ο Χαμενεΐ όταν έγινε ανώτατος ηγέτης, ήταν σχετικά νέος και πολύ πιστός, ένας ιδεολόγος αφοσιωμένος στο σύστημα που τύγχανε αναγνώρισης.
Ο θάνατος του Ραΐσί θα μπορούσε να έχει συνέπειες για τη σχέση του Ιράν με την υπόλοιπη περιοχή, καθώς έρχεται σε μια στιγμή που υπάρχει αναταραχή στη Μέση Ανατολή. Το Ιράν υποστηρίζει μια σειρά από οργανώσεις, οι πιο ισχυρές εκ των οποίων βρίσκονται σε πόλεμο με το Ισραήλ. Το Σώμα των Φρουρών της Επανάστασης θα προσπαθήσει να διασφαλίσει ότι οι εχθροί του Ιράν δεν θα εκμεταλλευτούν αυτή τη στιγμή αναταραχής.
Η θητεία του Ραϊσί ταυτίστηκε επίσης με μια περίοδο θερμότερων σχέσεων του Ιράν με τις αραβικές χώρες του Κόλπου, συμπεριλαμβανομένων της Σαουδικής Αραβίας και των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων. (τον Μάρτιο του 2023, Ιράν και Σαουδική Αραβία, περιφερειακοί αντίπαλοι, υπέγραψαν μια αιφνιδιαστική συμφωνία με την οποία αποκατέστησαν τις διπλωματικές τους σχέσεις). Eνώ είναι πιθανό αυτή η πολιτική να συνεχιστεί, οποιοσδήποτε νέος ηγέτης μπορεί να έχει διαφορετικές προτεραιότητες.
Ποιος είναι ο επόμενος στη σειρά για να γίνει Ανώτατος Ηγέτης
Στην περίπλοκη πολιτική δομή του Ιράν, ουσιαστικά δεν υπάρχουν επίσημοι ή δημόσιοι χώροι όπου συζητούνται ανοιχτά ερωτήματα σχετικά με την αντικατάσταση του Χαμενεΐ. Όμως, αναλυτές, αξιωματούχοι και ακαδημαϊκοί που πρόσκεινται στο πολιτικό κατεστημένο ανέφεραν για κάποιο διάστημα τόσο τον Ραΐσι όσο και τον γιο του Χαμενεΐ, Μοτζτάμπα, ως κορυφαίους διεκδικητές του ρόλου.
Ο θάνατος του Ραϊσί σημαίνει ότι ο δρόμος του Μοτζτάμπα προς το ανώτατο αξίωμα έχει ανοίξει. Αλλά κι αυτός θα ήταν ένας ριψοκίνδυνος διορισμός. Το Ιράν έχει μια τεταμένη σχέση με την έννοια της κληρονομικής κυριαρχίας - οι ηγέτες της Ισλαμικής Επανάστασης του 1979 αντιτάχθηκαν έντονα σε κάθε είδους σύστημα που έμοιαζε με τη μοναρχία που ανέτρεψαν.
Η δημοτικότητα του Μοτζτάμπα επίσης δεν έχει δοκιμαστεί ποτέ δεδομένου ότι δεν κατέχει καμία κυβερνητική θέση και δεν εμφανίζεται πολύ συχνά δημόσια. Ο Ανώτατος Ηγέτης πρέπει να έχει τουλάχιστον μια δημόσια εμφάνιση που θα αποδεικνύει ότι τυγχάνει αυθεντικής υποστήριξης από τις μάζες που υποστηρίζουν το τρέχον θρησκευτικό σύστημα, εάν θέλει να έχει κάποιου είδους νομιμότητα.
Επιπτώσεις στις αγορές
Η αβεβαιότητα στο Ιράν θα μπορούσε να προκαλέσει αστάθεια στις αγορές πετρελαίου καθώς οι επενδυτές αξιολογούν τον αντίκτυπο του θανάτου του προέδρου του Ιράν στην παραγωγή και τις εξαγωγές πετρελαίου. Οι τιμές πετρελαίου αντέδρασαν ανοδικά στην είδηση της συντριβής του ελικοπτέρου.
Εάν υπάρξουν διακοπές στον εφοδιασμό πετρελαίου του Ιράν, αυτό θα μπορούσε να έχει σημαντικό αντίκτυπο στις παγκόσμιες προμήθειες και τις τιμές πετρελαίου. Αν και, μέχρι στιγμής, παρά την αστάθεια, η αγορά πετρελαίου παραμένει σε περιορισμένο εύρος διακύμανσης.
Η γεωπολιτική αβεβαιότητα μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένη ζήτηση για «ασφαλή» επενδυτικά καταφύγια όπως ο χρυσός. Γι' αυτό και μετά την ανακοίνωση του θανάτου του Ραΐσί, η τιμή του κίτρινου μετάλλου πήρε την ανιούσα.
Ο... σκληροπυρηνικός «χασάπης της Τεχεράνης»
Ο 63χρονος Εμπραχίμ Ραΐσι, ήταν ένας σκληροπυρηνικός κληρικός που εξελέγη 8ος πρόεδρος του Ιράν το 2021 όταν διαδέχθηκε τον μετριοπαθή Χασάν Ροχανί. Κατά τη θητεία του ως πρόεδρος, ηγήθηκε της στρατηγικής για την επέκταση της περιφερειακής επιρροής της Τεχεράνης, με στήριξη σε αντιπροσώπους μαχητών σε όλη τη Μέση Ανατολή, ενώ επίσπευσε τα πυρηνικά προγράμματα της πατρίδας του.
Του είχε αποδοθεί το προσωνύμιο «χασάπης της Τεχεράνης», αφού φέρεται να οδήγησε στο θάνατο δια των δικαστικών αποφάσεών του αρκετούς πολιτικούς κρατούμενους, το 1988. Στο παρελθόν είχε διατελέσει επικεφαλής του δικαστικού σώματος στην πρωτεύουσα της χώρας. Μάλιστα, θεωρούνταν ως ο πιθανός διάδοχος του Αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ του ανώτατου ηγέτη, της υψηλότερης πολιτικής και θρησκευτικής θέσης στην Ισλαμική Δημοκρατία και είναι πρακτικά το νούμερο #2 στην Τεχεράνη. Ανέλαβε καθήκοντα όταν το Ιράν βρισκόταν σε βαθιά κοινωνική κρίση, με μια κατεστραμμένη οικονομία από τις κυρώσεις των ΗΠΑ.
Ο Ραϊσί βγήκε ενισχυμένος από τις βουλευτικές εκλογές του Μαρτίου, τις πρώτες εκλογές που διεξήχθησαν στο Ιράν μετά το πρωτοφανές κύμα διαμαρτυρίας που συγκλόνισε στο τέλος του 2022 την χώρα μετά τον θάνατο της Μάχσα Αμινί. Ο ίδιος χαιρέτισε το εκλογικό αποτέλεσμα ως «νέα ιστορική ήττα των εχθρών του Ιράν», δηλαδή των δυτικών χωρών και των ιρανών αντιφρονούντων του εξωτερικού. Το κοινοβούλιο που θα συγκροτηθεί σε σώμα στις 27 Μαΐου θα τελεί υπό τον έλεγχο των συντηρητικών και των υπερσυντηρητικών του καθεστώτος της Τεχεράνης.
Γεννηθείς στην ανατολική πόλη Μασάντ το 1960 σε μια ευσεβή θρησκευόμενη οικογένεια, ο Ραΐσι στήριξε την Ισλαμική Επανάσταση του Ιράν, η οποία ανέτρεψε τη μοναρχία της χώρας το 1979. Ως θρησκευτικός λόγιος στη θεοκρατική κυβέρνηση της χώρας και προστατευόμενος του Χαμενεΐ, ο Ραΐσι ανέβηκε στις τάξεις του δικαστικού σώματος της χώρας, υπηρετώντας ως εισαγγελέας σε πολλές πόλεις.
Είχε κατηγορηθεί για παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του είχαν επιβληθεί κυρώσεις από τις ΗΠΑ όταν το Ιράν βρέθηκε στη δίνη κύματος μαζικών διαδηλώσεων που προκάλεσε ο θάνατος του Μάχσα Αμίνι ενώ βρισκόταν υπό κράτηση από τις ιρανικές αρχές τον Σεπτέμβριο του 2022.
Κατά τη θητεία του το Ιράν περιόρισε σημαντικά τη διπλωματία με τη Δύση και έγινε πολύ πιο συγκρουσιακό απέναντι στο Ισραήλ και τις ΗΠΑ, αλλά και τα ευρωπαϊκά κράτη, ενώ στράφηκε περισσότερο προς τη Ρωσία και την Κίνα. Η ιρανική οικονομία υπέφερε αρκετά τα χρόνια της προεδρίας του, κυρίως εξαιτίας των διεθνών κυρώσεων.
Πρώτο του μέλημα μετά την ανάληψη της ιρανικής προεδρίας το 2021, η αποξήλωση της παρακαταθήκης του μετριοπαθούς προέδρου Ροχανί, της διεθνούς συμφωνίας του 2015 για το πυρηνικό πρόγραμμα της Τεχεράνης την οποία το Ιράν υπέγραψε με αντάλλαγμα την χαλάρωση των δυτικών κυρώσεων. Υπό τον Ραϊσί, η Τεχεράνη ξεκίνησε τον εμπλουτισμό του ουρανίου κοντά σε επίπεδα που επιτρέπουν την παραγωγή πυρηνικού όπλου και αρνήθηκε τις διεθνείς επιθεωρήσεις.
Ο αγιατολάχ Ραϊσί υποστήριξε την επιβολή του σκληρότερου καθεστώτος τήρησης και επιβολής των ισλαμικών κανόνων στην ενδυμασία των γυναικών και στο τέλος του 2022 υποστήριξε την βάναυση καταστολή του κινήματος διαμαρτυρίας που πυροδότησε ο θάνατος κατά την κράτηση της Μάχσα Αμινί, η οποία είχε συλληφθεί για παραβίαση του ισλαμικού ενδυματολογικού κώδικα.
Ο αγιατολάχ Ραϊσί έβαλε την σφραγίδα του στην πολιτική της σύλληψης δυτικών ή διπλής υπηκοότητας πολιτών ως ομήρων από την Τεχεράνη και την απελευθέρωσή τους με ανταλλάγματα.
Τους τελευταίους μήνες, υποστήριξε με κάθε τρόπο την παλαιστινιακή ισλαμιστική οργάνωση Χαμάς στον πόλεμο με τον αιώνιο εχθρό της Τεχεράνης το Ισραήλ και δικαιολόγησε την ιρανική επίθεση της 13ης Απριλίου με drones και πυραύλους κατά του Ισραήλ.
Πάντως, οι αντίπαλοι του Ραϊσί θα «χαιρετίσουν» την αποχώρηση ενός πρώην εισαγγελέα που κατηγορήθηκε για τον καθοριστικό του ρόλο στις μαζικές εκτελέσεις πολιτικών κρατουμένων τη δεκαετία του 1980, κάτι που ο ίδιος αρνήθηκε. Θα ελπίζουν, πλέον, ότι το τέλος της διακυβέρνησής του θα επισπεύσει το τέλος αυτού του καθεστώτος.
