Απογοητευτικά είναι τα στοιχεία για την εφαρμογή του νόμου για τα πλαστικά μιας χρήσης στη χώρα μας με την WWF να σημειώνει ότι η Ελλάδα παίρνει «κάτω από τη βάση» καθώς τα περισσότερα μέτρα είτε εφαρμόζονται ελλιπώς, είτε μετατίθενται χρονικά, ή εφαρμόζονται με λανθασμένο τρόπο, ενώ κάποιες προβλέψεις καταργήθηκαν μόλις λίγους μήνες μετά τη θέσπισή τους. Παρά το γεγονός ότι η χώρα μας ήταν από τις πρώτες που υιοθέτησαν καινοτόμες πρωτοβουλίες, αυτές δείχνουν να έχουν μείνει στα «χαρτιά» ενώ οι τροποποιήσεις που εισήγαγε πρόσφατα ο ν. 4964/2022 δημιουργούν περισσότερο σύγχυση παρά διευκολύνουν την αγορά και τους καταναλωτές να προσαρμοστούν.
Δυναμική αρχή που... σκόνταψε στην πορεία
Η κατανάλωση των πλαστικών μιας χρήσης αυξάνεται όλο και περισσότερο, πράγμα που οδήγησε την ΕΕ να εκδώσει το 2019 οδηγία για τη μείωση των επιπτώσεων από την πλαστική ρύπανση (ΕΕ 2019/904). Με νόμο που εκδόθηκε τον Οκτώβριο του 2020 (ν. 4736/2020), η Ελλάδα έγινε μια από τις πρώτες χώρες της ΕΕ που ενσωμάτωσε στο εθνικό δίκαιο την εν λόγω οδηγία και ορίστηκαν προβλέψεις, κίνητρα και αντικίνητρα για τον περιορισμό κάποιων πλαστικών μιας χρήσης και την ορθή διαχείριση κάποιων άλλων. Βάσει του νόμου, από τις 3 Ιουλίου 2021 προβλέπεται η απαγόρευση διάθεσης στην αγορά μιας σειράς πλαστικών προϊόντων μιας χρήσης, όπως πλαστικά καλαμάκια, μαχαιροπίρουνα και πιάτα ενώ περιλαμβάνεται πληθώρα άλλων μέτρων, κάποια εκ των οποίων έχουν τεθεί σε ισχύ, ενώ άλλα θεωρητικά πρέπει να προετοιμάζονται.
Σε μια πρώτη προσπάθεια αξιολόγησης της πορείας εφαρμογής του νομικού πλαισίου για τον περιορισμό της πλαστικής ρύπανσης το WWF κατέγραψε την υφιστάμενη κατάσταση σε σχέση με τις προβλέψεις του νόμου και καταλήγει στο συμπέρασμα πως η πολιτική της κυβέρνησης για τα πλαστικά μιας χρήσης μπορεί να συνοψιστεί στη φράση «δεσμεύσεις χωρίς εφαρμογή».
«Οι επιδόσεις της χώρας μας στην εφαρμογή του συγκεκριμένου νόμου βρίσκονται επιεικώς κάτω από τη βάση», σημειώνει η οργάνωση ενώ το μόνο θετικό σημείο είναι η εφαρμογή κάποιων ρυθμίσεων του νόμου για τα πλαστικά μπουκάλια. Πολλές επιχειρήσεις έχουν κινητοποιηθεί και ήδη διαθέτουν στην αγορά πλαστικές φιάλες από PET που περιέχουν ανακυκλωμένο πλαστικό πάνω από 25%, αλλά και μπουκάλια με προσαρτημένα καπάκια, παρότι δίνεται περιθώριο εφαρμογής των μέτρων αυτών μέχρι τον Ιανουάριο του 2025 και τον Ιούλιο του 2024, αντίστοιχα.
Πόσο έχει καταφέρει να αποτινάξει η αγορά τα πλαστικά μιας χρήσης
Βάσει του νόμου, από τις 3 Ιουλίου 2021 προβλέπεται η απαγόρευση διάθεσης στην αγορά μιας σειράς πλαστικών προϊόντων μιας χρήσης, όπως πλαστικά καλαμάκια, μαχαιροπίρουνα, μπατονέτες, αναδευτήρες ποτών, στηρίγματα μπαλονιών, περιέκτες τροφίμων και ποτών από φελιζόλ και πιάτα. Σύμφωνα με την έκθεση η εφαρμογή των συγκεκριμένων διατάξεων χαρακτηρίζεται ως μέτρια καθώς ενώ αυτά θα έπρεπε να τεθούν εκτός αγοράς από 3/7/2021 και το αργότερο έως 3/5/2022, στην πράξη εξακολουθεί να καταγράφεται υπερβολική κατανάλωση σε πλαστικά καλαμάκια, «μιας και όπως φαίνεται, ελλείψει ελέγχων, έχει δημιουργηθεί ένα παρακύκλωμα παράνομης διάθεσης αυτών των ειδών», όπως σημειώνεται.
Ο νόμος έδινε τη δυνατότητα να συνεχίσει η χρήση αυτών των ειδών μέχρι την εξάντληση των αποθεμάτων τους, αλλά όχι πέρα από 10 μήνες από την έναρξη εφαρμογής της πρόβλεψης, δηλαδή όχι πέρα από τις 3.5.2022. Σε γενικές γραμμές το μέτρο εφαρμόζεται και ήδη αυτά τα είδη έχουν πάψει να διατίθενται από τα περισσότερα σημεία λιανικής πώλησης και από το σύνολο των αλυσίδων σούπερ μάρκετ. Όμως, σε τουριστικούς προορισμούς, τα πλαστικά καλαμάκια, εξακολουθούν να διακινούνται και να χρησιμοποιούνται σε μεγάλες ποσότητες σε καφέ, μπαρ και εστιατόρια, παρά την απαγόρευση.
Ομοίως, ενώ με το άρθρο 4 του ν. 4736/2020 ορίζεται στόχος μείωσης των πλαστικών κυπέλλων και φαγητοδοχείων μιας χρήσης που διακινούνται και χρησιμοποιούνται στην Ελλάδα κατά 30% έως το 2024 και κατά 60% έως το 2026, σε σχέση με το έτος βάσης 2022, τα καταστήματα στην πλειονότητά τους φαίνεται ότι δεν ενημερώνουν τους πολίτες για τη δυνατότητα αγορών με δικά τους σκεύη ενώ καταγγελίες από φορείς της αγοράς αναφέρουν πως σε αρκετές περιπτώσεις η εισφορά έχει ενσωματωθεί στην τελική τιμή πώλησης των προϊόντων και δεν αποδίδεται το περιβαλλοντικό τέλος στην Πολιτεία, πράγμα που οδηγεί σε απώλεια εσόδων για το κράτος της τάξης των πολλών εκατομμυρίων ευρώ. Η αγορά φαίνεται ότι είναι απροετοίμαστη καθώς ελάχιστα καταστήματα διαθέτουν σε εμφανές σημείο επαναχρησιμοποιήσιμα είδη και δεν υπάρχει ενημέρωση για δυνατότητα εξυπηρέτησης με σκεύη πολλαπλών χρήσεων σε περίπτωση delivery. Το ίδιο απροετοίμαστες εμφανίζονται και οι επιχειρήσεις online delivery, που δεν ενημερώνουν τους πελάτες για τη δυνατότητα χρήσης επαναχρησιμοποιήσιμων σκευών. Επιπλέον, δεν έχει προχωρήσει κάποιου είδους ενημέρωση στα καταστήματα λιανικού εμπορίου σχετικά με τη δυνατότητα των πολιτών να ψωνίζουν τρόφιμα και ποτά με δικά τους σκεύη και να κερδίζουν έκπτωση.
«Στέρεψαν» οι δημόσιες βρύσες
Ανεφάρμοστη παραμένει και η διάταξη για την υποχρέωση των δήμων να διαθέτουν κοινόχρηστες βρύσες προς δωρεάν διάθεση πόσιμου νερού σε δημοτικές αθλητικές εγκαταστάσεις και σε δημοτικές παιδικές χαρές, καθώς και να επεκτείνουν το δίκτυο με κοινόχρηστες βρύσες σε χώρους συνάθροισης κοινού εντός των ορίων της αρμοδιότητάς τους. «Στην πράξη, οι δημόσιες βρύσες εξακολουθούν να αποτελούν είδος προς εξαφάνιση σχεδόν στο σύνολο των μεγάλων αστικών κέντρων και δεν έχει προχωρήσει επαρκώς η επέκτασή τους», σύμφωνα με το WWF.
«Πονεμένη» ιστορία τα πλαστικά μπουκάλια – Χαμηλά ο πήχης για το εγγυοδοτικό αντίτιμο
Όπως προέβλεπε αρχικά ο νόμος θα έπρεπε από τις 5/1/2023 -δηλαδή σε λιγότερο από 5 μήνες από σήμερα- ένα πανελλαδικό σύστημα επιστροφής εγγύησης για τα πλαστικά μπουκάλια (αλλά και για μπουκάλια γυαλιού και αλουμινίου). Βάσει αυτού, ο καταναλωτής κατά την αγορά ενός προϊόντος σε πλαστικό μπουκάλι καταβάλλει ένα έξτρα τίμημα, το οποίο θα λαμβάνει πίσω όταν επιστρέφει το άδειο μπουκάλι σε σημεία επιστροφής. Η διεθνής εμπειρία δείχνει πως αυτό το σύστημα είναι το πλέον κατάλληλο για να καταφέρει η χώρα να συλλέγει και να οδηγεί στην ανακύκλωση σχεδόν το σύνολο των 2-2,5 δισεκατομμυρίων πλαστικών μπουκαλιών που καταναλώνονται στην Ελλάδα σε ετήσια βάση.
Βάσει του νόμου, σημεία επιστροφής θεωρούνται τα σημεία λιανικής πώλησης και τα προϊόντα θα πρέπει να φέρουν κατάλληλη σήμανση. Μέσα από το σύστημα επιστροφής εγγύησης αναμένεται να επιτευχθεί ο στόχος που έχει τεθεί σε ευρωπαϊκό επίπεδο για χωριστή συλλογή και ανακύκλωση του 77% των πλαστικών μπουκαλιών έως το 2025 και του 90% έως το 2029.
Ωστόσο, τα πολλαπλά συστήματα διαχείρισης της επιστροφής εγγύησης για τα πλαστικά μπουκάλια και το χαμηλό σε σχέση με άλλα κράτη εγγυοδοτικό αντίτιμο δεν δημιουργεί ελκυστικό περιβάλλον για την επίτευξη των ευρωπαϊκών στόχων για την ανακύκλωση των πλαστικών.
Ο νόμος 4736/2020 προέβλεπε την ύπαρξη ενός ενιαίου πανελλαδικού συστήματος, όμως με νόμο του Ιουλίου 2021 (ν. 4819/2021) καταργήθηκε αυτή η πρόβλεψη και δίνεται το πράσινο φως για δημιουργία πολλών συστημάτων επιστροφής εγγύησης. Πρόκειται για ένα σύστημα για το οποίο έχουν εκφράσει την αντίθεσή τους φορείς της αγοράς οι οποίοι εκτιμούν είναι πιθανό να παρατηρηθούν παλινωδίες και φαινόμενα αθέμιτου ανταγωνισμού μεταξύ των συστημάτων. Επιπρόσθετα, ενώ ο νόμος του 2020 (ν. 4736/2020) όριζε την 5η Ιανουαρίου 2023 ως ημερομηνία έναρξης λειτουργίας του συστήματος επιστροφής εγγύησης, με πρόσφατο νόμο που εκδόθηκε πριν λίγες μέρες (ν. 4964/2022), η έναρξη λειτουργίας μετατίθεται για τις 3 Ιουλίου 2023.
Ακόμη, το ελληνικό πλαίσιο ορίζει εκ των προτέρων το εγγυοδοτικό αντίτιμο (0,10€ για συσκευασίες πλαστικού, αλουμινίου, γυαλιού έως 0,5 λίτρα και 0,15€ για συσκευασίες πλαστικού, αλουμινίου, γυαλιού μεγαλύτερη από 0,5 λίτρα και έως το μέγιστο μέγεθος συσκευασίας που έχει ενταχθεί στο σύστημα επιστροφής εγγύησης). Αλλά όπως υπογραμμίζει η έκθεση, «το εγγυοδοτικό αντίτιμο, όπως και οι εισφορές που θα καταβάλλουν οι υπόχρεοι παραγωγοί στα συστήματα εναλλακτικής διαχείρισης που θα λειτουργούν την εγγυοδοσία, θα έπρεπε να εξαρτώνται από το κόστος λειτουργίας και εν γένει διαχείρισης ενός συστήματος επιστροφής εγγύησης. Χωρίς όμως να έχει υπάρξει μελέτη σκοπιμότητας και χωρίς να έχουν κατατεθεί επιχειρησιακά σχέδια των συστημάτων εναλλακτικής διαχείρισης, ορίζεται αυθαίρετα μια τιμή. Από την άλλη, η εμπειρία από χώρες του εξωτερικού όπου εφαρμόζεται η εγγυοδοσία, έχει δείξει την άμεση συσχέτιση του εγγυοδοτικού αντίτιμου και του ποσοστού συλλογής των συσκευασιών προς ανακύκλωση. Όσο υψηλότερο είναι το αντίτιμο, τόσο περισσότερες είναι οι ποσότητες των συσκευασιών που συλλέγονται. Στην Ελλάδα όμως κρίθηκε σκόπιμο να οριστεί ένα πολύ χαμηλό κόστος εγγυοδοσίας (0,10-0,15€), όταν σε χώρες με πολύ μεγαλύτερη εμπειρία στη διαχείριση συσκευασιών και πολύ μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση των πολιτών, το τίμημα είναι πολύ μεγαλύτερο (πχ. βάσει στοιχείων του 2019, στη Γερμανία το κόστος είναι 0,25€, στην Ολλανδία 0,25€, στην Φινλανδία 0,11-0,40€, στη Δανία 0,13-0,40€)».
Επιπρόσθετα, μετατίθεται στο αόριστο μέλλον η λήψη αποφάσεων εκ μέρους του Ελληνικού Οργανισμού Ανακύκλωσης (ΕΟΑΝ) για κρίσιμα ζητήματα, όπως ο έλεγχος γνησιότητας των κουπονιών που θα δίνονται στους πολίτες όταν επιστρέφουν τις συσκευασίες στα ειδικά σημεία, οι τεχνικές προδιαγραφές των μηχανημάτων συλλογής, κλπ). Στα αρνητικά καταχωρίζεται και το γεγονός ότι δεν γίνεται σαφές πώς θα αποτραπούν προσπάθειες χειραγώγησης του συστήματος επιστροφής εγγύησης, όπως για παράδειγμα με την απόκρυψη ποσοτήτων συσκευασιών, την πλασματική διακίνηση και συλλογή συσκευασιών, την πολλαπλή έκδοση κουπονιών ή την πολλαπλή εξαργύρωση κουπονιών για μία και μόνο συσκευασία. Θολό παραμένει το τοπίο και για το πώς θα εξασφαλιστεί η μετέπειτα βέλτιστη διαχείριση των συλλεχθέντων συσκευασιών, ώστε τα ρεύματα αποβλήτων που θα προκύπτουν να έχουν μεγάλη καθαρότητα και να μπορούν να αξιοποιηθούν/ανακυκλωθούν στο μέγιστο βαθμό (πχ. η ανακύκλωση PET να οδηγεί σε rPET για εκ νέου παραγωγή μπουκαλιών).
Λίγες ελπίδες για την έγκαιρη εφαρμογή των ρυθμίσεων για τη διευρυμένη ευθύνη παραγωγού
Απογοητευτικές είναι και οι εκτιμήσεις για τις υποχρεώσεις και τις απαιτήσεις για τους παραγωγούς συγκεκριμένων πλαστικών ειδών που θα πρέπει να συνεργαστούν για να αναπτύξουν ένα σύστημα διευρυμένης ευθύνης παραγωγού, στο οποίο θα καταβάλλουν εισφορές προκειμένου να λαμβάνονται μέτρα για την ευαισθητοποίηση των πολιτών, για υλοποίηση δράσεων καθαρισμού των απορριμμάτων που προέρχονται από αυτά τα προϊόντα και για την κατάλληλη μεταφορά και επεξεργασία αυτών των απορριμμάτων.
Η έκθεση κάνει σημειώνει ότι καταγράφεται μεγάλη δυστοκία στη λειτουργία των υφιστάμενων συστημάτων διευρυμένης ευθύνης παραγωγού για το σύνολο των ανακυκλώσιμων ειδών (συσκευασίες, απόβλητα εκσκαφών, κοκ), τα περισσότερα εκ των οποίων δεν έχουν ανταποκριθεί στην απαίτηση για αναθεώρηση του επιχειρησιακού τους σχεδίου, όπως προέβλεπε ο ν. 4819/2021 για την ανακύκλωση. «Υπό αυτές τις συνθήκες και με έναν ΕΟΑΝ αποδυναμωμένο, εξαιτίας πολλών λανθασμένων πολιτικών επιλογών, φαντάζει αδύνατο να συσταθούν εγκαίρως και να λειτουργήσουν σωστά τα συστήματα διευρυμένης ευθύνης παραγωγού που προβλέπει ο ν. 4736/2020 για τα πλαστικά μιας χρήσης», επισημαίνει το WWF.
Προβληματικοί έλεγχοι και αλλαγές στα πρόστιμα
Οι έλεγχοι δείχνουν να εμπίπτουν σε ένα σύνθετο καθεστώς ενώ τα πρόστιμα έχουν αλλάξει … αποδέκτη σε σχέση με τις αρχικές προβλέψεις. Επικαλούμενο πηγές της αγοράς και στοιχεία που έχει στην κατοχή του, το WWF επισημαίνει ότι λόγω έλλειψης ελέγχων, έχει δημιουργηθεί ένα «παρακύκλωμα» που διαθέτει πλαστικά καλαμάκια σε όλη την Ελλάδα. Άλλες επιχειρήσεις καθώς και διαδικτυακά καταστήματα εκμεταλλεύονται την ελλιπή γνώση πολλών επιχειρήσεων εστίασης και διακινούν πλαστικά «βιοδιασπώμενα» καλαμάκια ως εναλλακτική, παρότι και αυτά δεν εξαιρούνται από την απαγόρευση χρήσης.
Συγκεκριμένα, κύριος αρμόδιος για την οργάνωση και διενέργεια ελέγχων είναι ο ΕΟΑΝ, ενώ επίσης ρόλο στη διαδικασία ελέγχου και επιβολής ποινών έχουν η Ανεξάρτητη Αρχή Δημόσιων Εσόδων (ΑΑΔΕ) και η Διυπηρεσιακή Μονάδα Ελέγχου Αγοράς (ΔΙΜΕΑ) του υπουργείου Ανάπτυξης. Ωστόσο, με τροποποιήσεις που εισήγαγε πρόσφατα ο ν. 4964/2022, καταργήθηκε η πρόβλεψη για επιβολή προστίμων από 1.000 έως 30.000 ευρώ σε όποιον παρεμποδίζει ή με οποιονδήποτε τρόπο αποφεύγει τη διενέργεια ελέγχων από τον ΕΟΑΝ ή από οποιοδήποτε άλλο αρμόδιο όργανο ελέγχου, καθώς και σε όποιον αρνείται την παροχή στοιχείων ή πληροφοριών κατά τη διενέργεια αυτών των ελέγχων ή παρέχει ψευδείς πληροφορίες.
Επιπλέον, με την τροποποίηση του ν. 4694/2022 υπάρχει άλλη μια αλλαγή σχετικά με την είσπραξη των προστίμων που βεβαιώνονται. Ενώ με τον ν. 4736/2020 όλα τα εισπραχθέντα πρόστιμα αποδίδονταν στον ΕΟΑΝ, σε ειδικό λογαριασμό με σκοπό τη διάθεσή τους για έργα και δράσεις μείωσης του αντικτύπου των πλαστικών προϊόντων μιας χρήσης, με τον ν. 4694/2022 το ποσό που θα πηγαίνει σε δράσεις για την προστασία από τη ρύπανση που προκαλούν τα πλαστικά μιας χρήσης πέφτει στο 50% των εισπραττόμενων εσόδων, ενώ το άλλο 50% θα πηγαίνει στο ταμείο της αρμόδιας αρχής ελέγχου.
Τι πρέπει να γίνει ώστε να αποφευχθεί το χειρότερο σενάριο για την πλαστική ρύπανση
Κάθε χρόνο διαρρέουν στους ωκεανούς 8 εκατομμύρια τόνοι πλαστικών ενώ υπολογίζεται ότι μόνο στις ελληνικές θάλασσες καταλήγουν ετησίως 11.500 τόνοι. Στις θάλασσες του κόσμου έχουν συσσωρευθεί πάνω από 150 εκατ. τόνοι πλαστικών πλαστικών απορριμμάτων και σύμφωνα με τις προβλέψεις, εάν δεν ληφθούν δραστικά μέτρα, μέχρι το 2050 τα πλαστικά τεμάχια στη θάλασσα θα είναι περισσότερα από τα ψάρια.
Όσον αφορά στην ελληνική πραγματικότητα, όπως αναφέρει η WWF, αυτό που λείπει είναι η ενδελεχής ενημέρωση των πολιτών και ο ουσιαστικός έλεγχος εφαρμογής των διατάξεων που αφορούν τις υπόχρεες επιχειρήσεις. «Χρειάζεται να ενημερωθούν σωστά και έγκαιρα οι επιχειρήσεις, να αναπτυχθούν προγράμματα εθελοντικών συμφωνιών για κινητοποίηση κομβικών κλάδων, όπως η εστίαση, και να δημιουργηθούν δικλείδες ασφάλειας για την αποτροπή φαινομένων διαφθοράς και εξαπάτησης. Χρειάζεται επίσης να γίνουν ριζικές αλλαγές στον ΕΟΑΝ, ώστε να αποκτήσει τη θεσμική ισχύ, ανεξαρτησία και διαφάνεια που απαιτείται για την εκπλήρωση του δύσκολου έργου του», αναφέρει σχετικά η έκθεση.
