Έναν περισσότερο περίκλειστο, περιχαρακωμένο και ιδιωτικοποιημένο ψηφιακό κόσμο φαίνεται ότι επιθυμεί η διοίκηση του Ντόναλντ Τραμπ στις ΗΠΑ, απομακρυνόμενη από τη Διακήρυξη για το Μέλλον του Διαδικτύου, την οποία το 2022 είχαν υπογράψει η χώρα του και η Ευρώπη, αλλά όχι δυνάμεις όπως η Ρωσία, η Κίνα, η Βόρεια Κορέα, η Ινδία, και η Βραζιλία του Μπολσονάρο. Την εκτίμηση αυτή διατυπώνει μιλώντας στο Αθηναϊκό/Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων (ΑΠΕ-ΜΠΕ) ο προεδρεύων της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής και Τεχνοηθικής, Χαράλαμπος Τσέκερης, σύμφωνα με τον οποίο η αμερικανική αυτή μεταστροφή προς ένα πιο κατακερματισμένο τεχνολογικό τοπίο θα αποβεί σε βάρος της δημοκρατίας και της προσπάθειας για παγκόσμια ρύθμιση και διακυβέρνηση της Τεχνητής Νοημοσύνης (ΤΝ), ώστε αυτή να λειτουργεί με ωφέλιμο για τον άνθρωπο τρόπο.
Πόσο πιθανό θα ήταν η ΤΝ να διαμορφώσει νέες μορφές εξουσίας στον πλανήτη, δεδομένης ιδίως της δυναμικής που διαμορφώνεται στις ΗΠΑ, σε ό,τι αφορά στη σχέση των μεγιστάνων της τεχνολογίας με την Προεδρία της χώρας; «Για να ανατρέξω στον φιλόσοφο και συγγραφέα Αντόνιο Γκράμσι, διαμορφώνονται σήμερα νέες τεχνο-πολιτικές συμμαχίες ενός νέου ηγεμονικού μπλοκ. Μιλάμε δηλαδή για μια νέα, υβριδική μορφή εξουσίας, που είναι ταυτόχρονα πολιτική, τεχνολογική και τεχνοοικονομική, μια σύγκλιση παραδοσιακής πολιτικής ισχύος, υλικού και άυλου πλούτου και συμβολικής μιντιακής επιρροής. Αυτή η σύγκλιση αντλεί από νέους εξουσιαστικούς πόρους, όπως οι αλγόριθμοι, η υπολογιστική δύναμη (που διπλασιάζεται κάθε 100 μέρες) και οι υπερυπολογιστές, οι ψηφιακές πλατφόρμες και τα υπολογιστικά νέφη. Η δε εξουσία που προκύπτει είναι περισσότερο παγκοσμιοποιημένη και λιγότερο ελέγξιμη» επισημαίνει ο κ.Τσέκερης, ο οποίος θα συμμετάσχει στο 10ο Οικονομικό Φόρουμ των Δελφών, που φέτος συμπληρώνει 10 χρόνια παρουσίας και θα διεξαχθεί από τις 9 ως τις 12 Απριλίου 2025.
Κατίσχυση στην αλήθεια, Ψυχρός Πόλεμος νέας γενιάς, η τεχνολογία που ασκεί πολιτική και η απειλή για μέγα πολιτισμικό πισωγύρισμα
Ειδικά για την ΤΝ, επισημαίνει ο κ. Τσέκερης, «αυτό που οι μεγάλες δυνάμεις, οι μεγάλοι "παίκτες" επιχειρούν μέσω αυτής, δεν είναι απλά η κυριαρχία στις αγορές ή η συγκέντρωση πλούτου, αλλά η κατάκτηση της αλήθειας. Διότι η κατάκτηση του βέλτιστου μοντέλου ΤΝ, μιας τεχνητής υπερνοημοσύνης, θα σημαίνει δυνατότητα κατίσχυσης στην επιστημονική έρευνα, στην ενημέρωση, στην επικοινωνία, στην πληροφορία, όπου όλα πλέον ενεργοποιούνται από αλγόριθμους. Άρα, ο πραγματικός στόχος είναι, κατά τη γνώμη μου, η κατάκτηση της αλήθειας μέσω της ΤΝ. Και για πρώτη φορά αυτό είναι εφικτό σε παγκόσμιο επίπεδο, εφόσον πλέον έχουμε παγκόσμιες τεχνολογικές πλατφόρμες».
Μήπως πρέπει να υπάρξουν και για την ωφέλιμη ανάπτυξη της ΤΝ δομές όπως αυτές που έχουν ενεργοποιηθεί για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης, όπως η παγκόσμια διάσκεψη για το κλίμα (COP), που παρακολουθεί την πρόοδο και θέτει στόχους για το μέλλον; «Όπως έχει φανεί από την επιστημονική έρευνα, οι μόνες διεθνείς συμφωνίες που τηρούνται είναι όσες συνοδεύονται από συγκεκριμένες κυρώσεις και ποινές για όσους δεν εφαρμόζουν τα συμφωνηθέντα. Σε κάθε περίπτωση, γίνεται πιο επιτακτική η ανάγκη για παγκόσμια συνένωση, έλεγχο και εποπτεία και για σύγκλιση ανάμεσα στις διαφορετικές δυνάμεις, ώστε ν' αναπτυχθούν νέοι θεσμοί. Αυτή τη στιγμή αντιμετωπίζουμε παγκόσμια πολυκρίση και σε τέτοιες περιπτώσεις πάντοτε διαμορφώνονταν νέοι θεσμοί. Ας θυμηθούμε την Κοινωνία των Εθνών, τα Ηνωμένα Έθνη, την ΕΟΚ. Είναι βέβαια πολύ δύσκολο να αναπτυχθεί κάτι τέτοιο σήμερα, διότι τα συμφέροντα είναι πολλά» σημειώνει.
Αυτή τη στιγμή, προσθέτει, βρίσκεται σε εξέλιξη νέος Ψυχρός Πόλεμος, ο οποίος δεν σημαίνει απλά δύο αντίπαλα στρατόπεδα (που ακόμα κι αυτά βρίσκονται υπό διαμόρφωση, καθώς για πρώτη φορά Ευρώπη και ΗΠΑ αποκλίνουν), αλλά δύο διαφορετικές πραγματικότητες και αλήθειες, που θα επιβληθούν στον κόσμο μέσω και της τεχνολογίας. «Και εδώ βλέπουμε ακριβώς πώς η τεχνολογία πλέον ασκεί πολιτική. Η τεχνολογία είναι πολιτική με άλλα μέσα. Σε τελευταία ανάλυση, το θέμα αφορά στη δημοκρατία σε όλον τον κόσμο. Μέχρι τώρα οι αξίες της δημοκρατίας αποδείχθηκαν πολύ ισχυρές και ανθεκτικές. Γι' αυτό και προχωράει ο ανθρώπινος πολιτισμός παρά τα πισωγυρίσματα. Όμως σήμερα είμαστε σε μια μεγάλη καμπή της ιστορίας και δεν ξέρουμε καθόλου πώς θα εξελιχθεί η κατάσταση στο εξής. Σε τέτοιες περιπτώσεις χρειάζεται να ενεργοποιηθούν οι "από τα κάτω δυνάμεις", δηλαδή οι ενεργοί πολίτες, η ακαδημαϊκή κοινότητα, η Κοινωνία των Πολιτών. Και ακριβώς η τεχνολογία είναι τόσο αυτοαντιφατική, που παρέχει τις δυνατότητες σε αυτές τις "από τα κάτω" δυνάμεις να διεκδικήσουν έλεγχο και ρύθμιση. Και ελπίζω ότι για μια ακόμα φορά οι αξίες της δημοκρατίας που βρίσκονται στον πυρήνα της ανθρωπινότητας, όπως λέει ο κοινωνιολόγος Νικόλας Χρηστάκης, δηλαδή οι αξίες της συνεργασίας, της συμπόνιας, της ενσυναίσθησης, θα υπερισχύσουν. Γιατί αν δεν υπερισχύσουν, τότε θα έχουμε ένα μεγάλο πολιτισμικό πισωγύρισμα. Δεν θα είναι μόνο υποχώρηση της δημοκρατίας, αλλά του ανθρώπινου πολιτισμού στο σύνολό του» προειδοποιεί, στη συνέντευξή του στο ΑΠΕ-ΜΠΕ και την Αλεξάνδρα Γούτα.
«Πληροφοριακή βόσκηση», ψευδαισθησιακή αλήθεια και η «χρήση του μέλλοντος» στην παιδεία
Πολλά άτομα των νεότερων γενιών τείνουν να πιστεύουν περισσότερο στη λεγόμενη «συλλογική αλήθεια» (π.χ., αυτή που διαμορφώνεται από influencers στα social media) από ό,τι την επίσημη και θεσμική (επίσημα ΜΜΕ, ανακοινώσεις φορέων κτλ). Πόσο πιθανό είναι το «infograzing» και η διαρκής χρήση εφαρμογών της ΤΝ να οδηγήσουν σε αδράνεια της κριτικής σκέψης και να μας κάνουν μακροπρόθεσμα λιγότερο έξυπνους; «Πράγματι, οι νεότερες γενιές καταναλώνουν ειδήσεις από τα social media (ειδικά στην Ελλάδα είμαστε πρωταθλητές σε αυτό), τα οποία τείνουν να δημιουργούν υποκειμενικές πραγματικότητες κι αλήθειες. Η αλήθεια διαμορφώνεται πλέον στα αλγοριθμικά ενεργοποιημένα αντηχεία των social media κι όχι σε ευθυγράμμιση με τα γεγονότα. Πολλές φορές, αλήθεια είναι ό,τι ταιριάζει καλύτερα στις αφηγήσεις που μας συνδέουν με τον εξωτερικό κόσμο. Πολλοί υποστηρίζουν ότι η Γενιά Z (χονδρικά οι γεννηθέντες/είσες μεταξύ 1996 και 2012) κάνει infograzing (πληροφοριακή βόσκηση) τον περισσότερο χρόνο, δηλαδή βλέπει πολύ περισσότερους τίτλους, άνευ ουσίας σχόλια και μιμίδια (memes) από οποιαδήποτε άλλη γενιά στην ιστορία. Είναι έτοιμη ν' αρχίσει να αισθάνεται ως αληθινό έναν ψευδή ισχυρισμό, αν αυτός επαναλαμβάνεται ξανά και ξανά (η αποκαλούμενη «ψευδαισθησιακή αλήθεια»). Όλα τα παραπάνω προφανώς επηρεάζουν δυσμενώς την κριτική σκέψη, ακόμα και την ικανότητα γραφής και ανάγνωσης. Ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και οι ψηφιακές πλατφόρμες συχνά επιφέρει κατάσταση αφασίας στην κοινωνία και κατά τον Αριστοτέλη μια κοινωνία σε αφασία είναι μια κοινωνία που εκφυλίζεται πολύ εύκολα» εκτιμά.
Προσθέτει ότι το πρώτο που πρέπει να κάνουμε για τη διατήρηση της κριτικής σκέψης είναι να υπάρξει περισσότερη κατανόηση για το τι σημαίνει αυτή η νέα τεχνολογική ή τεχνοπολιτική συνθήκη για τις ζωές μας και για τις επόμενες γενιές, για το μέλλον. Γι' αυτό άλλωστε, στην πρόσφατα εκδοθείσα Γνώμη της, η Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής και Τεχνοηθικής, επισήμανε την επείγουσα ανάγκη για έναν νέο τρόπο σκέψης στη σχολική εκπαίδευση, «ο οποίος θα προτεραιοποιεί την ικανότητα να "χρησιμοποιούμε το μέλλον", δηλαδή την ικανότητα να στοχαζόμαστε τις διαφορετικές εκδοχές του μέλλοντος με φαντασία, δημιουργικότητα και ηθική ευαισθησία».
Τα συστήματα ΤΝ δεν χρησιμοποιούνται ακόμη μαζικά στον χώρο της εκπαίδευσης, ώστε να υπάρχουν ξεκάθαρες ενδείξεις για τον αντίκτυπό τους στις γνωσιακές και άλλες δεξιότητες των μαθητών και μαθητριών. Επιπλέον, εκφράζονται φόβοι για τον τρόπο με τον οποίο θα χρησιμοποιούνται τα προσωπικά δεδομένα μαθητών και εκπαιδευτικών. Πώς διαχειριζόμαστε αυτή την πρόκληση, για τα ακριβή χαρακτηριστικά της οποίας δεν είμαστε ακόμα καν σίγουροι; «Χρειαζόμαστε περισσότερη εμπειρική έρευνα και περισσότερα στοιχεία για τις επιδράσεις της ΤΝ στην εκπαίδευση. Θεωρώ σημαντική την παρατήρηση του Νικόλα Χρηστάκη από το Πανεπιστήμιο του Yale ότι η χρήση της ΤΝ μπορεί να επιφέρει περισσότερη αγένεια και κακές συμπεριφορές και λιγότερη ενσυναίσθηση και αλληλεγγύη, επηρεάζοντας έτσι τον πυρήνα της εξελικτικής μας ανθρωπινότητας. Προκειμένου να αποφύγουμε τις δυσάρεστες εκπλήξεις και τις αρνητικές ηθικές, κοινωνικές και νομικές επιπτώσεις της ΤΝ στην εκπαίδευση (όπως η παραβίαση της ιδιωτικότητας, η αλλοίωση της αυτονομίας και φαινόμενα αλγοριθμικών ανισοτήτων), χρειάζεται να διαμορφώσουμε εγκαίρως λειτουργικά και προορατικά πλαίσια εποπτείας, ελέγχου και ρύθμισης της λεγόμενης "εκπαιδευτικής ΤΝ"» εξηγεί.
Άνθρωποι δύο ταχυτήτων, τοπικές «καλλιέργειες ηθικής» κι ο Αριστοτέλης
Βρισκόμαστε πλέον σε μια χρονική στιγμή που η αναβάθμιση του Homo Sapiens γενετικά και με τη βοήθεια της τεχνολογίας έχει αρχίσει να γίνεται εφικτή. Πόσο πιθανό θεωρεί ο κ.Τσέκερης να δημιουργηθούν άνθρωποι και κοινωνίες δύο ταχυτήτων; «Πράγματι, σε έναν κόσμο ανεξέλεγκτης ΤΝ και "άγριας Δύσης" πάσης φύσεως τεχνολογικών εφαρμογών, αναδύονται τέτοιοι κίνδυνοι και νέες ασυμμετρίες. Το ηθικό σύστημα της κοινωνίας μας όμως δεν αποδέχεται τη δημιουργία ενός κόσμου δύο ταχυτήτων, όπου η ΤΝ θα υπηρετεί κυρίως μια ελίτ, ανθρώπους που θα έχουν την ευκαιρία να γίνονται διαρκώς εξυπνότεροι, ικανότεροι, υγιέστεροι και πλουσιότεροι, ενώ κάποιοι άλλοι θα συνεχίσουν να αντιμετωπίζουν προβλήματα καθημερινής επιβίωσης. Οι αδικίες και οι ανισότητες πρέπει πρωτίστως ν' αντιμετωπιστούν από περιεκτικές δημόσιες πολιτικές και μελλοντοεστιασμένα πλαίσια εποπτείας και ρύθμισης. Οφείλουμε να διασφαλίσουμε ότι η καινοτομία και η ηθική της ευθύνης θα συνισχύουν» τονίζει.
Μιλώντας για ηθική, ολοένα συχνότερα γίνεται λόγος για την ανάγκη ευθυγράμμισης της ΤΝ με τις αρχές και τις αξίες της ανθρωπότητας. Ποιες είναι όμως αυτές; Π.χ., είναι ίδιες στην Ευρώπη και την Κίνα; «Ίσως εδώ πρέπει να επιστρέψουμε ξανά στον Αριστοτέλη και να δούμε τη διαλογική σχέση ανάμεσα στο μέρος και το όλον. Δηλαδή πρέπει να υπάρχουν κάποιες πανανθρώπινες διαχρονικές αξίες, που έχουν ως βάση την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και τον σεβασμό του προσώπου, γιατί σε αυτά βασίζεται κάθε ηθική. Κι από εκεί και πέρα, θα πρέπει η ηθική της ΤΝ να μην είναι τυφλή ως προς τις τοπικές καλλιέργειες ηθικής. Να δούμε ακόμα και ποιες είναι οι αξίες γύρω από την τεχνολογία στον φτωχό πληροφοριακά και τεχνολογικά παγκόσμιο Νότο -και όλα αυτά να μπουν σε έναν διάλογο. Αυτή είναι και η κεντρική λογική του "Λυκείου του Αριστοτέλη" (The Lyceum Project), ενός πρότζεκτ που φιλοδοξεί να εξελιχθεί σε παγκόσμιο κόμβο διαλόγου για την ηθική της ΤΝ και πραγματοποιείται στην Ελλάδα. Φέτος θα πραγματοποιηθεί ξανά στις 20 Ιουνίου, με ειδικούς από διαφορετικές χώρες. Θα πρέπει πάντα να υπάρχει διάλογος ανάμεσα στις τοπικές αξίες και τις παγκόσμιες ηθικές αρχές, γιατί μόνο έτσι μπορεί η ΤΝ να είναι συμπεριληπτική και να αφορά στο καλό της ανθρωπότητας και όχι μόνο ενός μέρους της» υπογραμμίζει.
Η Τεχνητή Νοημοσύνη είναι πέρα ως πέρα ανθρώπινη
Τελικά πόση «μαγεία» υπάρχει στην Τεχνητή Νοημοσύνη; Πόσο εξωτική την καθιστά το γεγονός ότι δεν υπάρχει μεγάλη διαφάνεια ως προς την ανάπτυξή της, κάτι που γίνεται εμφανές και στα λεγόμενα «μαύρα κουτιά» της; «Η ΤΝ δεν είναι μαγική. Είναι πέρα ως πέρα ανθρώπινη. Δεν είναι ούτε ένα απλό "εργαλείο", ένα "πράγμα", ούτε μια εξωτερική προς τον άνθρωπο δύναμη, μια εξωγενής απειλή. Είναι ένας καθρέφτης για να κοιτάξουμε καλύτερα τις δικές μας, ανθρώπινες ηθικές ευαλωτότητες και προκλήσεις, καθώς και τις νέες μορφολογίες εξουσίας. Θεωρώ ότι το μεγάλο διακύβευμα είναι και θα είναι η λεγόμενη "συννοημοσύνη", η λειτουργική και γόνιμη συμβίωση με τις μηχανές, που γίνονται ολοένα ευφυέστερες (χωρίς να διαθέτουν συνείδηση και συναισθήματα), διασφαλίζοντας ως δημιουργοί τους ότι δεν θα μετατραπούν σε "μαύρα κουτιά" και θα παραμείνουν σε ευθυγράμμιση με τις ανθρώπινες αξίες», επισημαίνει και προσθέτει πως ο άνθρωπος οφείλει πάντοτε να εγγυάται την πρόοδο του πολιτισμού, την παραγωγή νέας, αξιόπιστης γνώσης, την υπεράσπιση της αλήθειας, και τη σφυρηλάτηση της εμπιστοσύνης και της αλληλεγγύης μέσα στις κοινωνίες.
Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ
