Σαν «σήμερα», για την ακρίβεια στις 19/8/1971, πριν από μισό αιώνα, ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ρίτσαρντ Νίξον ανακοίνωσε την απόφαση της αμερικανικής κυβέρνησης να αναστείλει μονομερώς την Συμφωνία του Μπρέτον Γουντς. Τη συμφωνία πάνω στην οποία στηρίχθηκε η ανοικοδόμηση σε πλανητική κλίμακα μετά τον εφιάλτη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.
Η Συμφωνία που έγινε το 1945 προέβλεπε ότι το δολάριο θα είχε πλέον σταθερή ισοτιμία με τον χρυσό: μία ουγκιά χρυσός θα είχε τόση αξία όση και 35 δολάρια.
Σήμερα μία ουγκιά χρυσού έχει 1.763 δολάρια και αυτό μπορεί να αλλάζει κάθε στιγμή γιατί στην πραγματικότητα δεν είναι ο χρυσός που ανατιμάται, αλλά το δολάριο που υποτιμάται...
Πολιτικά, η Συμφωνία εκείνη στηρίχτηκε σε μία άλλη εξίσου κρίσιμη συμφωνία, τη Συμφωνία της Γιάλτας, η οποία κατέρρευσε το 1989, δεκαοκτώ χρόνια μετά το 1971.
Στο διάστημα 1945 και 1971 η λειτουργία της Συμφωνίας του Μπρέτον Γουντς καθόρισε, σε συνδυασμό με την δίδυμη «αδελφή» της την Συμφωνία της Γιάλτας, την ανοικοδόμηση, αλλά και τις πολιτικές και γεωπολιτικές ισορροπίες στον πλανήτη.
Αναμφίβολα η Συμφωνία του Μπρέτον Γουντς ήταν το γεγονός εκείνο που διαπερνά μαζί με την κατάρρευσή του στις 19 Αυγούστου του 1971, τις οικονομικές εξελίξεις μέχρι και σήμερα.
Από τις 19/8/1971 δηλαδή 50 χρόνια πριν, οι σταθερές μέχρι τότε συναλλαγματικές ισοτιμίες κατέρρευσαν οριστικά.
Καμία εμπορευματική, συναλλαγματική ή επενδυτική στρατηγική δεν μπορούσε πλέον να στηριχθεί μακροπρόθεσμα στην σταθερότητα του δολαρίου που σαν διεθνές αποθεματικό νόμισμα δεν ήταν πλέον «τόσο καλό και σταθερό όσο ο χρυσός».
Οι οικονομικές και γεωπολιτικές αναταράξεις που ακολούθησαν την 19η Αυγούστου του 1971, δεν είχαν το προηγούμενό τους:
- Οι νικητές του Β Παγκόσμιου Πολέμου υποχρεώθηκαν να φύγουν ηττημένοι από το Βιετνάμ.
- Οι πολιτικές ανατροπές στην Νότια Ευρώπη, μαζί και στην Ελλάδα, γκρέμισαν καθεστώτα που φαίνονταν πανίσχυρα μέχρι τότε.
- Ο πλανήτης γνώρισε στα μητροπολιτικά του κέντρα ένα «θηρίο» που είχε να ξυπνήσει από τον καιρό της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης στην Γερμανία, τον ανεξέλεγκτο πληθωρισμό, με τις αλλεπάλληλες πετρελαϊκές κρίσεις μετά το 1973.
Με το δολάριο να μην είναι πλέον υποχρεωμένο να «πειθαρχεί» στην σταθερή σχέση του με τον χρυσό, οι «ποσότητες» του αμερικάνικου νομίσματος – το οποίο παρέμενε ταυτόχρονα και διεθνές αποθεματικό νόμισμα – που άρχισαν να …τυπώνονται πλημμύρισαν τον πλανήτη, καθώς η πλειονότητα των προϊόντων και των υπηρεσιών διεθνών συναλλαγών τιμολογούνταν και γίνονταν σε δολάριο.
Οι χώρες του ΟΠΕΚ αύξησαν τις τιμές του πετρελαίου για να εξισορροπήσουν την διολίσθηση της συναλλαγματικής ισοτιμίας του δολαρίου και ακολούθησε το πρώτο πετρελαϊκό σοκ του 1973.
Οι ΗΠΑ σε διαφορά από τον υπόλοιπο πλανήτη που έπρεπε να αντιμετωπίσει την νέα κατάσταση, είχαν στην κατοχή τους την δυνατότητα «παραγωγής» δολαρίων ανεξάρτητα από την εξέλιξη της συναλλαγματικής ισοτιμίας του.
Στον υπόλοιπο κόσμο όμως η διολίσθηση της αξίας των δολαρίων, που είχαν στα αποθέματά τους, τις οδήγησε σε αλλεπάλληλους σπασμούς νομισματικής και δημοσιονομικής κρίσης.
Οι ΗΠΑ χρηματοδοτούσαν τα ελλείμματά τους στο Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών με τις “εκτυπωτικές μηχανές” της Fed. Η νέα νομισματική κατάσταση, οδήγησε τον υπόλοιπο κόσμο να χρηματοδοτεί την αμερικανική πολιτική-στρατιωτική ηγεμονία, διαμορφώνοντας ταυτόχρονα στο εσωτερικό των ΗΠΑ ένα εύκολο να απαντηθεί δίλημμα: «γιατί να βάλεις περισσότερους φόρους (και να χάσεις τις εκλογές) όταν απλά μπορείς να «εκτυπώσεις» περισσότερα δολάρια για να καλύψεις τα ελλείμματα;».
Για τον υπόλοιπο πλανήτη το πρόβλημα ήταν απολύτως αντίθετο: με τα αποθέματα σε κάθε χώρα να είναι σε δολάρια, όλοι έπρεπε να «αγοράζουν» δολάριο για να αποφύγουν την υποτίμηση των αποθεματικών τους που ήταν σε δολάρια, όταν την ίδια στιγμή στις ΗΠΑ η «παραγωγή» δολαρίων απαιτούσε μόνο περισσότερο χαρτί…
Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία από τότε «οι στρατιωτικές δαπάνες των ΗΠΑ που αντιστοιχούν κατά προσέγγιση στο έλλειμμα των ΗΠΑ, χρηματοδοτείται με τον τρόπο αυτό…».
Η αποδοτικότητα όμως των κεφαλαίων στην πραγματική οικονομία δεν μπορούσε να ακολουθήσει αυτή την νέα «τρελή» τροχιά.
Κάπου εκεί έγινε η μεγάλη στροφή της αναζήτησης υψηλότερων αποδόσεων των κεφαλαίων σε νέους ορίζοντες και αυτοί δεν ήταν άλλοι από το προϊόν που ήδη είχαν αρχίσει να παράγουν τα «εκτυπωτήρια» της Fed: το χρηματοπιστωτικό χρέος. Οι αποδόσεις στα προϊόντα χρέους άρχισαν να απορροφούν με αυξανόμενους ρυθμούς την παραγόμενη ρευστότητα.
Χρέος εσωτερικό, χρέος εξωτερικό, χρέος για το σπίτι, για το αυτοκίνητο, για το κολλέγιο, για ότι δεν ήταν δυνατό να αγοράσει κανείς με το υπάρχον παραγόμενο εισόδημα.
Στην πραγματικότητα αυτό που είχε συμβεί ήταν ότι με την κατάρρευση της σταθερότητας της σχέσης χρυσού - δολαρίου και την τρικυμία στις συναλλαγματικές ισοτιμίες, οι επενδύσεις αναζήτησαν εναλλακτική διέξοδο και την βρήκαν στα χρηματοπιστωτικά προϊόντα «χρέους», όπως φαίνεται και στο παρατιθέμενο διάγραμμα.
Η διαχρονική εξέλιξη του χρέους σε σχέση με το Μπρέτον Γουντς
Η πορεία αυτή μέσα από αλλεπάλληλους σπασμούς έκτοτε οδήγησε στην μεγάλη κρίση του 2008 – 2009.
Προηγήθηκε η πλήρης απελευθέρωση της κίνησης κεφαλαίων που στηρίχθηκε στην Συμφωνία του Plaza το 1985 και διευκολύνθηκε ακόμα περισσότερο με την κατάρρευση του σταλινικού καθεστώτος στην ΕΣΣΔ το 1989.
Άπειρο το πλήθος των προϊόντων χρέους που έχει παραχθεί. Χρηματοπιστωτικά προϊόντα, χρηματιστηριακά, σύνθετα παράγωγα, εντός και εκτός (otc) του συστήματος εποπτείας των αγορών.
Όλα αυτά έχουν την «πηγή» τους στο αναπόφευκτο τότε γεγονός της απόφασης του Νίξον στις 19 Αυγούστου 1971, όταν το δολάριο αποκολλήθηκε από τον χρυσό και κατέκλυσε την παγκόσμια οικονομία όντας το βασικό νόμισμα συναλλαγών στην πλανητική οικονομία.
Όλα αυτά μέχρι τον «σεισμό» του 2008 του οποίου τα ερείπια θα περιμένουμε να αναδυθούν μετά την αποχώρηση της σκιάς της πανδημίας…
Ένα από τα ζητήματα που θα πρέπει να επισημάνει κανείς στο σημείο αυτό είναι ότι η κατάρρευση του Μπρέτον Γουντς και τα όσα ακολούθησαν προκάλεσαν την αναβίωση του παλιού Σχεδίου Βέρνερ και τελικά την εκκίνηση της σχετικής διαδικασίας για το ενιαίο ευρωπαϊκό νόμισμα το 1992 στο Μάαστριχτ.
Ένα δεύτερο στοιχείο που επίσης πρέπει να επισημανθεί αφορά στην αναβίωση του φαινομένου του πληθωρισμού.
Είναι και αυτό μέρος αυτής της κληρονομιάς που δεν αποτελεί μόνο ενθύμημα, αλλά απειλεί να αναβιώσει με μία νέα μορφή και συνέπειες. Είναι το «θηρίο» που είχε ξυπνήσει στις 19 Αυγούστου του 1971 με την αποκόλληση του δολαρίου από τον χρυσό.
Τα αλλεπάλληλα πληθωριστικά κύματα της δεκαετία του '70 που ακολούθησαν έσειαν για μία τουλάχιστον δεκαετία τον πλανήτη:
- Τότε αρχές της δεκαετίας του 80 ο επικεφαλής της Fed Πωλ Βόλκερ είχε υποχρεωθεί να αυξήσει σε χρόνο “dt” τα επιτόκια χρηματοδότησης της Fed στο 18% για να αναχαιτίσει το πληθωριστικό τσουνάμι που χτυπούσε τις ΗΠΑ και την διεθνή οικονομία, εξαιτίας της διαρκούς διολίσθησης του δολαρίου.
- Τότε παρά το υφεσιακό κύμα που προκάλεσε η κίνηση αυτή της απότομης αύξησης του «δανεικού» χρήματος, δεν ακολούθησε η κατάρρευση όπως όλοι είχαν φοβηθεί. Και ο λόγος ήταν ότι είχε μεν αρχίσει να τυπώνει χωρίς κανένα περιορισμό δολάρια η Fed, αλλά σε καμία περίπτωση το χρέος εκείνο δεν μπορούσε να συγκριθεί με το τεράστιο βουνό χρέους που έχει στο μεταξύ παραχθεί μέχρι σήμερα.
Μια δεύτερη ματιά στο παρατιθέμενο διάγραμμα καθιστά φανερό γιατί μία αύξηση των επιτοκίων σήμερα για την αναχαίτιση του «θηρίου» δεν μπορεί να συγκριθεί σαν οικονομική και πολιτική πράξη με εκείνη του Βόλκερ το 1981.
Όλα αυτά άρχισαν ακριβώς 50 χρόνια πριν από σήμερα…
Φώτο: Getty Images/Ideal Images
