Ως έναν από τους αποτελεσματικότερους τρόπους για την αύξηση των χρηματοοικονομικών γνώσεων των πολιτών χαρακτηρίζει ο διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος, Γιάννης Στουρνάρας, τον σχεδιασμό και εφαρμογή μιας εθνικής στρατηγικής για τον χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό, κατά την διάρκεια ομιλίας του σε σεμινάριο που συνδιοργάνωσε η ΤτΕ με την Κεντρική Τράπεζα της Κύπρου.
Ως εκ τούτου, στην κατεύθυνση της βελτίωσης της χρηματοοικονομικής γνώσης των ατόμων ως μακροπρόθεσμη προτεραιότητα πολιτικής για πολλά κράτη, αρκετές κεντρικές τράπεζες έχουν αναλάβει σημαντικό ρόλο, όπως για παράδειγμα, στην Αυστρία, την Ισπανία, την Πορτογαλία και τη Φινλανδία, προτείνοντας παρεμβάσεις και παρακολουθώντας την εφαρμογή της στρατηγικής. Στην Ελλάδα, όπως ανέφερε κ. Στουρνάρας, η εκπόνηση μιας τέτοιας εθνικής στρατηγικής ήδη πραγματοποιείται ως έργο, τον συντονισμό του οποίου έχει αναλάβει η Ειδική Γραμματεία Διαχείρισης Ιδιωτικού Χρέους, υπό την εποπτεία του Υπουργείου Οικονομικών.
Αναλυτικότερα, ο διοικητής της ΤτΕ ανέφερε:
«Στο σημείο αυτό θα ήθελα να επισημάνω ότι έχουμε εκφράσει τη δέσμευσή μας ότι θα συνεχίσουμε να στηρίζουμε ενεργά τις πρωτοβουλίες σε εθνικό επίπεδο για την κατάρτιση μιας εθνικής στρατηγικής, κάτι για το οποίο η Τράπεζα της Ελλάδος εργάζεται ήδη εντατικά. Άλλωστε, η Τράπεζα της Ελλάδος συμβάλλει έμπρακτα στο θέμα του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού μέσα από μια σειρά δράσεων όπως διαλέξεις χρηματοοικονομικού περιεχομένου, τα μουσειοπαιδαγωγικά προγράμματα του Μουσείου της και τη διοργάνωση εκθέσεων σε αυτό, η έκδοση βιβλίων, αλλά και η υποστήριξη συναφών δράσεων άλλων φορέων.
Ειδικότερα, η Τράπεζα της Ελλάδος πραγματοποιεί επιμορφωτικές διαλέξεις σε φοιτητές ελληνικών και ξένων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων για θέματα ελληνικής οικονομίας αλλά και της ευρωζώνης γενικότερα. Παράλληλα, ως μέλος του Ευρωσυστήματος, συνεργάζεται με την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και τις υπόλοιπες κεντρικές τράπεζες για την πραγματοποίηση εκπαιδευτικών προγραμμάτων ενώ συμμετέχει επίσης στις αντίστοιχες ομάδες εργασίας.
Ενόψει του εκπαιδευτικού του ρόλου και δεδομένου ότι η μεγάλη πλειονότητα των επισκεπτών του είναι μαθητές λυκείου και φοιτητές, το Μουσείο προσφέρει ξεναγήσεις προσαρμοσμένες στις ανάγκες αυτών των ηλικιακών ομάδων και φιλοξενεί εκπαιδευτικές εκδηλώσεις που επικεντρώνονται σε συγκεκριμένα οικονομικά θέματα. Η μόνιμη έκθεση του Μουσείου της Τράπεζας έχει ως στόχο την πληροφόρηση του κοινού σχετικά με την οικονομική και νομισματική ιστορία της νεότερης Ελλάδος, καθώς και την εξοικείωσή του με βασικές οικονομικές έννοιες. Την περίοδο Ιούνιος 2019 – Οκτώβριος 2021 πραγματοποιήθηκε η περιοδική έκθεση του Μουσείου της Τράπεζας «eΠληρωμές: ένας οδικός χάρτης», στο πλαίσιο της οποίας αναπτύχθηκε το μουσειοπαιδαγωγικό πρόγραμμα «Χωρίς Μετρητά πώς;», το οποίο είναι εγκεκριμένο από το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής του Υπουργείου Παιδείας, και είχε ως στόχο τη χρηματοοικονομική εκπαίδευση μαθητών της τελευταίας τάξης του γυμνασίου και μαθητών λυκείου. Τον Δεκέμβριο του 2021 εγκαινιάστηκε η έκθεση «Οικονομία και Κλίμα: Handle with care», όπου περιγράφεται το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής και αναλύονται οι οικονομικές του συνέπειες, η σημασία του για τις κεντρικές τράπεζες, καθώς και οι τρόποι αντιμετώπισης των προκλήσεων που συνδέονται με τις επιπτώσεις του.
Με αφορμή τη νέα περιοδική έκθεση εκδόθηκε σε έντυπη και ηλεκτρονική μορφή το εικονογραφημένο διήγημα (κόμικ) με τίτλο «Ο μεγάλος μετασχηματισμός. Κλίμα – Μπορούμε να αλλάξουμε πορεία;», το οποίο απευθύνεται σε μαθητές λυκείου και είναι μεταφρασμένο από τα γερμανικά. Με σκοπό να προάγει την οικονομική εκπαίδευση των μαθητών, το Κέντρο Πολιτισμού Έρευνας και Τεκμηρίωσης της Τράπεζας της Ελλάδος έχει ολοκληρώσει την έκδοση ενός εικονογραφημένου λεξικού, «Το Αλφαβητάρι της Οικονομίας», με πάνω από 120 βασικά λήμματα της οικονομικής και χρηματοοικονομικής επιστήμης για παιδιά έως 12 ετών, του καθηγητή Χρηματοοικονομικής του Πανεπιστημίου Πειραιώς Νικόλαου Φίλιππα.
Η Τράπεζα της Ελλάδος συνεργάζεται και στηρίζει φορείς που ασχολούνται με θέματα χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού. Έχει φιλοξενήσει ημερίδα του Ινστιτούτου Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού και της Action Aid ενώ επίσης υποστηρίζει κάθε χρόνο την πρωτοβουλία φοιτητών ‘Get Ιnvolved’, ένα συνέδριο προσομοίωσης μιας συνεδρίασης του Διοικητικού Συμβουλίου της ΕΚΤ με στόχο να προωθήσει τον οικονομικό αλφαβητισμό των νέων. Ενισχύει την πρωτοβουλία φοιτητών ‘E-square project’ για την πιλοτική εφαρμογή του προγράμματος Banking 101 σε σχολεία και στηρίζει τη ‘Διεθνή Οικονομική Ολυμπιάδα’, η οποία διοργανώθηκε από το ‘Κέντρο Φιλελεύθερων Μελετών - Μάρκος Δραγούμης’ (ΚΕΦΙΜ) σε συνεργασία με το Τσέχικο Ινστιτούτο Οικονομικής Εκπαίδευσης (INEV).
Στο πλαίσιο της κοινωνικής της ευθύνης, η Τράπεζα της Ελλάδος θα συνεχίσει να στέκεται πάντα αρωγός στις προσπάθειες προώθησης της μάθησης και της παιδείας και να υποστηρίζει τις δράσεις που ενισχύουν τον χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό αναγνωρίζοντας τις θετικές του επιδράσεις σε ολόκληρη την οικονομία και στη χρηματοπιστωτική σταθερότητα. Ο οικονομικός αλφαβητισμός αποκτά ολοένα και μεγαλύτερη βαρύτητα καθώς είναι ζωτικής σημασίας για την οικονομική αποτελεσματικότητα, την αποτελεσματική άσκηση της οικονομικής πολιτικής και, επομένως, για την οικονομική ευημερία. Πρώτον, μία έστω και στοιχειώδης κατανόηση της λειτουργίας του οικονομικού περιβάλλοντος βελτιώνει την ικανότητα των πολιτών να αποκτούν τις πληροφορίες που χρειάζονται και να κάνουν τις βέλτιστες επιλογές. Δεύτερον, συμβάλλει στην οικοδόμηση δημόσιας στήριξης για «συνετές πολιτικές». Η καλύτερη κατανόηση των οικονομικών ζητημάτων οδηγεί σε μεγαλύτερη συμμετοχή στα κοινά, ευρύτερη δημόσια στήριξη των απαραίτητων μέτρων για την οικονομία, αντιμετωπίζοντας έτσι τη μάστιγα του λαϊκισμού, που αποτελεί σήμερα ένα από τα βασικότερα προβλήματα της δημοκρατίας παγκοσμίως, ενώ επίσης εξασφαλίζει τη βιωσιμότητα των δημόσιων οικονομικών και ενισχύει την αποτελεσματικότητα και την ευελιξία των αγορών.
Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα στην αναθεώρηση της στρατηγικής της αναγνώρισε ρητώς ότι η επικοινωνία και η μετάδοση των μηνυμάτων της είναι καίριας σημασίας. Η αξιόπιστη, τεκμηριωμένη, έγκαιρη και σαφής επικοινωνία είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την οικοδόμηση εμπιστοσύνης. Το ευρύτερο κοινό θα πρέπει να γνωρίζει τα μηνύματα της κεντρικής τράπεζας αλλά και να τα κατανοεί. Προκειμένου οι κεντρικές τράπεζες να μπορούν να επηρεάσουν αποτελεσματικά τις προσδοκίες για τον πληθωρισμό, τα άτομα πρέπει να διαθέτουν βασικές οικονομικές γνώσεις. Η ενίσχυση του οικονομικού αλφαβητισμού λειτουργεί θετικά ώστε οι πολίτες να αποδέχονται ότι η διασφάλιση της σταθερότητας των τιμών είναι ο κατάλληλος στόχος της νομισματικής πολιτικής και ο τρόπος με τον οποίο η ανεξάρτητη κεντρική τράπεζα μέσω της άσκησης της νομισματικής πολιτικής συμβάλει στην οικονομική αποτελεσματικότητα και ευημερία.
Στη συνέχεια θα ήθελα να κάνω μερικές επισημάνσεις για τη σημασία της χρηματοοικονομικής παιδείας για τους νέους.
Η σημερινή εκδήλωση εντάσσεται στα πλαίσια της Παγκόσμιας Εβδομάδας Χρήματος η οποία αποτελεί μια παγκόσμια πρωτοβουλία με στόχο την ευαισθητοποίηση των νέων, ώστε από μικρή ηλικία, να γνωρίζουν οικονομικά και να αποκτούν σταδιακά τις γνώσεις, τις δεξιότητες, τις στάσεις και τις συμπεριφορές που απαιτούνται για τη λήψη ορθών οικονομικών αποφάσεων και τελικά την επίτευξη οικονομικής ευημερίας και οικονομικής ανθεκτικότητας.
Οι νέοι αποτελούν το πιο πολύτιμο δυναμικό για το παρόν αλλά και για το μέλλον της κάθε χώρας. Παράλληλα όμως οι νέοι σήμερα αντιμετωπίζουν τεράστιες προκλήσεις σε ένα ραγδαία μεταβαλλόμενο οικονομικό τοπίο, όπου, ολοένα και περισσότερο, έχουν οι ίδιοι την ευθύνη του οικονομικού προγραμματισμού τους για το μέλλον. Αυτή η ηλικιακή ομάδα καλείται να λάβει από νωρίς οικονομικές αποφάσεις με σημαντικές συνέπειες για τις επόμενες δεκαετίες και με αντίκτυπο στη μελλοντική ευημερία, τον πλούτο και το εισόδημα. Στη σύγχρονη ψηφιακή εποχή, όπου η τεχνολογία διαπερνά το σύνολο της οικονομίας και της κοινωνίας, η νέα γενιά, πέρα από την εξοικείωση με τις νέες ψηφιακές τεχνολογίες, θα πρέπει να έχει και επαρκή κατάρτιση σε χρηματοοικονομικά θέματα που θα της επιτρέπει να κατανοεί πλήρως αλλά και να αξιοποιεί τα οφέλη από την εφαρμογή της χρηματοοικονομικής τεχνολογίας. Και αυτό διότι παρά τις νέες ευκαιρίες που προσφέρει η αυξημένη πρόσβαση σε ψηφιακές χρηματοοικονομικές υπηρεσίες και καινοτόμα χρηματοοικονομικά προϊόντα και εφαρμογές (apps), ενέχει και κινδύνους αν δεν συνδυαστεί με επαρκή επίπεδα χρηματοοικονομικής παιδείας. Με άλλα λόγια, η αποτελεσματική χρήση των ψηφιακών χρηματοπιστωτικών προϊόντων και υπηρεσιών απαιτεί στην εποχή μας αυξημένα επίπεδα ψηφιακού χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού. Συγχρόνως, τα άτομα κατά τη διαδικασία λήψης οικονομικών αποφάσεων θα πρέπει να μπορούν να λαμβάνουν υπόψη θέματα βιωσιμότητας, όπως είναι για παράδειγμα οι κίνδυνοι που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή.
Συνολικά, οι ραγδαίες εξελίξεις σε όλους τους τομείς της κοινωνικής δραστηριότητας, οι απρόβλεπτοι κίνδυνοι καθώς και η πολυπλοκότητα του χρηματοοικονομικού συστήματος καθιστούν τον χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό αναγκαία δεξιότητα για τον 21ο αιώνα.
Τι γνωρίζει όμως ο χρηματοοικονομικά εγγράμματος που δεν γνωρίζει ο χρηματοοικονομικά αναλφάβητος; Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η μεγαλύτερη διαφορά είναι ότι ο χρηματοοικονομικά εγγράμματος γνωρίζει πώς να χρησιμοποιεί “έξυπνα” το χρήμα στην καθημερινότητά του ώστε να επιτύχει μακροπρόθεσμη οικονομική ευημερία. Αυτό άλλωστε είναι και το θέμα του φετινού Global Money Week: “Build your future. Βe smart about money”. Η γνώση για το τι σημαίνει σωστή διαχείριση των οικονομικών αλλά και οι δεξιότητες αποτελεσματικής αξιοποίησης της γνώσης για τη λήψη ορθών οικονομικών αποφάσεων για το μέλλον είναι που κάνουν τον χρηματοοικονομικά εγγράμματο να διαφέρει.
Πράγματι, ο όρος “εγγραμματισμός”, αν και αρχικά σήμαινε ένα βασικό επίπεδο εκπαίδευσης, αφορά κυρίως την ικανότητα αξιοποίησης των αποκτημένων γνώσεων, προκειμένου το άτομο να είναι σε θέση να εφαρμόζει πρακτικά τις γνώσεις αυτές στην καθημερινή του ζωή. Περικλείει, επίσης, την ικανότητα της κριτικής στάσης και της αποτελεσματικής αναζήτησης και σύνθεσης πληροφοριών. Στα αγγλικά ο όρος αποδίδεται συνολικά ως ‘literacy’ που πολλές φορές μεταφράζεται και ως παιδεία. Άλλωστε, το εγγράμματο άτομο συχνά περιγράφεται ως μορφωμένο και κατά αυτήν την έννοια ο εγγραμματισμός διακρίνεται από τον αλφαβητισμό. Η μόρφωση, η παιδεία, η εκπαίδευση, το εκπαιδευτικό σύστημα και το σχολείο είναι έννοιες, διαδικασίες, θεσμοί και δομές που αλληλοεξαρτώνται και διαμορφώνουν το πιο κρίσιμο στοιχείο προόδου σε κάθε κοινωνία και οικονομία. Ποιο όμως από αυτά θα πρέπει να έχει τον κυρίαρχο ρόλο στη χάραξη των πολιτικών σήμερα για την ενίσχυση του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού;
Τα προγράμματα χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού θα πρέπει κατά την άποψή μου να αποσκοπούν να καλλιεργήσουν την οικονομική σκέψη και κατάρτιση των νέων. Η οικονομική γνώση διαδραματίζει πρωταρχικό ρόλο στην οργάνωση και λειτουργία της σύγχρονης κοινωνίας. Η ανάπτυξη ανθρώπινου δυναμικού με οικονομικές γνώσεις και δεξιότητες πρέπει να είναι μία από τις βασικές λειτουργίες του πρότυπου εκπαιδευτικού προγράμματος σπουδών. Ωστόσο, αρκετές μελέτες δείχνουν ότι πολλοί άνθρωποι δεν έχουν επαρκείς οικονομικές γνώσεις όσον αφορά π.χ. τον υπολογισμό ή την κατανόηση των επιτοκίων, την κατανόηση της έννοιας του πληθωρισμού και της διαφοροποίησης του κινδύνου. Τα αποτελέσματα ερευνών του ΟΟΣΑ δείχνουν ότι λιγότερο από το ήμισυ του ενήλικου πληθυσμού στις χώρες της G20 είναι χρηματοοικονομικά εγγράμματα άτομα, με το πρόβλημα του χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού να είναι πολύ πιο έντονο στους νέους, όπως φαίνεται και από άλλες αντίστοιχες μελέτες ανά τον κόσμο. Σύμφωνα με την Παγκόσμια Έρευνα Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού της Standard & Poor’s, το 2014 κατά μέσο όρο στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) 52% των ενηλίκων ήταν χρηματοοικονομικά εγγράμματοι, με τα υψηλότερα ποσοστά να καταγράφονται στη Βόρεια Ευρώπη και τα χαμηλότερα στο Νότο. Στην Ελλάδα το αντίστοιχο ποσοστό ήταν 45%.
Ως εκ τούτου, απαιτούνται παρεμβάσεις για την ενίσχυση του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού στα σχολεία. Για παράδειγμα, η ένταξη ενός μαθήματος χρηματοοικονομικής παιδείας στα προγράμματα διδασκαλίας της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης θα συμβάλει ώστε οι μαθητές να εξοικειωθούν με βασικές χρηματοοικονομικές έννοιες που θα τους βοηθήσουν να λαμβάνουν σωστές οικονομικές αποφάσεις αργότερα στη ζωή τους. Η χρηματοοικονομική εκπαίδευση θα πρέπει σε κάθε περίπτωση να παρέχει σε συγκεκριμένο χρόνο και βάσει συγκεκριμένου προγράμματος εκείνες τις γνώσεις και δεξιότητες οι οποίες δοκιμάζονται αργότερα τόσο στον επαγγελματικό στίβο αλλά κυρίως στην κοινωνική ζωή. H εκπαίδευση φυσικά θα πρέπει να συνεχίζεται με γενικότερα προγράμματα κατάρτισης και διά βίου εκπαίδευσης.
Ο οικονομικός αλφαβητισμός είναι μία αδιάλειπτη συνεχής διαδικασία που αφορά όλα τα στάδια της ζωής ενός ατόμου. Είναι απαραίτητη επομένως συνδυαστικά η καλλιέργεια οικονομικής σκέψης υπό μία ευρύτερη έννοια. Και αυτό διότι τα οικονομικά αγγίζουν, στην ουσία, όλες τις διαστάσεις της κοινωνικής μας ζωής. Η αξία της αποταμίευσης για παράδειγμα είναι ένα από τα σημαντικότερα μαθήματα ζωής που μπορεί να πάρει ένα παιδί καθώς αυτό θα καθορίσει την καταναλωτική του συμπεριφορά. Αποταμίευση σημαίνει περιορισμός της κατανάλωσης σήμερα προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι ανάγκες του αύριο. H αποταμίευση είναι καταλυτικής σημασίας για την ευημερία όχι μόνο των ιδιωτών αλλά και των επιχειρήσεων, των κρατών και ολόκληρης της κοινωνίας.
Προκειμένου όμως τα άτομα να κατανοήσουν ότι «τα λεφτά δεν φυτρώνουν στα δέντρα» και ότι κάθε ευρώ έχει αξία, κομβική σημασία, πέρα από τη διδασκαλία βασικών οικονομικών εννοιών και εργαλείων, έχει και η ενίσχυση θετικών συμπεριφορών μέσα από την καλλιέργεια των λεγόμενων μικροσυνηθειών, από μικρή ηλικία. Σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός είναι όχι μόνο οι γνώσεις, αλλά και οι συμπεριφορές και νοοτροπίες που είναι απαραίτητες προκειμένου το άτομο να μπορεί να λαμβάνει αποτελεσματικές οικονομικές αποφάσεις. Τα προγράμματα ενίσχυσης χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού θα πρέπει επομένως να στοχεύουν και στη διαμόρφωση τέτοιων συμπεριφορών. Είμαστε τελικά οι συνήθειες μας, όπως είχε πει ο Αριστοτέλης. Και υπάρχουν πράγματι πολλοί τρόποι που μπορούμε να διδάξουμε τους νέους έννοιες όπως επιθυμίες, επιλογές και αποταμίευση για μελλοντική χρήση.
Κλείνοντας θέλω να πω ότι μελλοντικά οι οικονομίες ενδέχεται να αντιμετωπίσουν περισσότερες κρίσεις απ’ ό,τι στο παρελθόν. Ως εκ τούτου, οι οικονομίες θα πρέπει να γίνουν πιο ανθεκτικές σε αρνητικές διαταραχές, όπως για παράδειγμα κλιματικές διαταραχές, μεταναστευτικές κρίσεις, γεωπολιτικές εντάσεις, προκειμένου να αποφευχθούν μελλοντικές κρίσεις χρέους και περαιτέρω επιβάρυνση των επόμενων γενεών. Η ενίσχυση του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού των ατόμων μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στη διασφάλιση της χρηματοπιστωτικής σταθερότητας και στο μετριασμό του κινδύνου και των επιπτώσεων μελλοντικών χρηματοπιστωτικών κρίσεων, καθιστώντας τα νοικοκυριά πιο ανθεκτικά στους κλυδωνισμούς. Είναι αποδεκτό ότι ο τρόπος με τον οποίο τα άτομα αντιμετωπίζουν την πρόσθετη οικονομική πίεση κατά τη διάρκεια μιας κρίσης εξαρτάται από το πόσο καλά κατανοούν οικονομικές έννοιες όπως η συσσώρευση χρέους και η διαφοροποίηση του κινδύνου. Η χρηματοοικονομική παιδεία διαδραματίζει επομένως σημαντικό ρόλο προκειμένου τα άτομα να μη βρεθούν απροετοίμαστα σε δυσμενείς οικονομικές συγκυρίες και να έχουν τα εφόδια να ανταπεξέλθουν σε μακροοικονομικούς κλυδωνισμούς.
Εύχομαι οι συντονισμένες προσπάθειες για την ενίσχυση της διεθνούς συνείδησης για τη σημασία του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού να συνεισφέρουν αποτελεσματικά και να στοχεύσουμε σε μια κοινωνία όπου ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός θα αποτελεί δεδομένο. Έτσι η κοινωνία μας θα θωρακιστεί και θα δώσουμε στα παιδιά μας τα κατάλληλα εργαλεία προκειμένου να κάνουν ορθολογικές οικονομικές επιλογές στη ζωή τους και, κυρίως, να επιλέγουν τις σπουδές τους και στη συνέχεια την επαγγελματική τους σταδιοδρομία, με στόχο τη μακροπρόθεσμη ευημερία τους».
