Στην αναβάθμιση του αξιόχρεου της ελληνικής οικονομίας στο Ba1 από Ba3 με σταθερές προοπτικές προχώρησε ο οίκος αξιολόγησης Moody's, με την Ελλάδα πλέον να απέχει μία βαθμίδα από την ανάκτηση της επενδυτικής βαθμίδας και από τον αμερικανικό οίκο.
Υπενθυμίζεται πως την προηγούμενη εβδομάδα, ο καναδικός οίκος αξιολόγησης DBRS έδωσε στην Ελλάδα το καθεστώς της επενδυτικής βαθμίδας, καθώς αναβάθμισε το rating της οικονομίας στο BBB (low), με σταθερό trend, ενώ σε αντίστοιχη κίνηση είχε προχωρήσει και η Scope Ratings τον Αύγουστο. Πλέον, το ενδιαφέρον στρέφεται σε δύο ακόμα αξιολογήσεις για την ελληνική οικονομία: αυτήν του οίκου Standad & Poor's στις 20 Οκτωβρίου και εκείνη του οίκου Fitch που αναμένεται την 1η Δεκεμβρίου.
- Διαβάστε ακόμα - Χατζηδάκης για διπλή αναβάθμιση από Moody's: Συνδυάζουμε κοινωνική ευαισθησία με οικονομική υπευθυνότητα
«Η αναβάθμιση κατά δύο βαθμίδες αντανακλά την άποψη της Moody's ότι η ελληνική οικονομία, τα δημόσια οικονομικά, οι θεσμοί και το τραπεζικό σύστημα βιώνουν βαθιές διαρθρωτικές αλλαγές που θα υποστηρίξουν τη συνεχή υλική βελτίωση των πιστωτικών μετρήσεων και την ανθεκτικότητα απέναντι σε μελλοντικούς πιθανούς κραδασμούς» υπογραμμίζει ο αμερικανικός οίκος.
Ειδικότερα, όπως σημειώνει η Moody's, η κοινοβουλευτική πλειοψηφία της κυβέρνησης μετά τις εκλογές του Ιουνίου παρέχει υψηλό βαθμό πολιτικής βεβαιότητας για τα επόμενα τέσσερα χρόνια, ενισχύοντας τη συνεχή εφαρμογή των προηγούμενων μεταρρυθμίσεων και τον σχεδιασμό περαιτέρω διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων, γεγονός που υποστηρίζει του οίκου για περαιτέρω οικονομική και δημοσιονομική τόνωση.
«Οι σταθερές προοπτικές εξισορροπούν τις θετικές τάσεις έναντι διαρθρωτικών προκλήσεων, οι οποίες θα μπορούσαν να επιβαρύνουν το πιστωτικό προφίλ της Ελλάδας περισσότερο από ό,τι υποθέτει επί του παρόντος η Moody's, συμπεριλαμβανομένου ενός συγκριτικά χαμηλού, αν και αυξανόμενου ποσοστού επενδύσεων, ενός σημαντικού ελλείμματος στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, του ακόμη υψηλού του δημόσιου χρέους και των πρόσθετων οικονομικών και δημοσιονομικών προκλήσεων από τη γήρανση και την κλιματική αλλαγή» προστίθεται στο report.
Παράλληλα, η Moody's αύξησε επίσης τα ανώτατα όρια σε τοπικό νόμισμα και ξένο νόμισμα σε Α1 από Α3. Για τις χώρες της ζώνης του ευρώ είναι χαρακτηριστική μια διαφορά έξι βαθμίδων μεταξύ του ανώτατου ορίου σε τοπικό νόμισμα και της αξιολόγησης του εκδότη σε τοπικό νόμισμα, καθώς και μια διαφορά μηδενικής βαθμίδας μεταξύ του ανώτατου ορίου του τοπικού νομίσματος και του ανώτατου ορίου σε ξένο νόμισμα, αντανακλώντας τα οφέλη από το ισχυρό κοινό θεσμικό σύστημα της ζώνης του ευρώ , νομικό και ρυθμιστικό πλαίσιο, καθώς και υποστήριξη ρευστότητας και άλλους μηχανισμούς διαχείρισης κρίσεων. Αντανακλά επίσης την άποψη της Moody's για τον de minimis κίνδυνο εξόδου από τη ζώνη του ευρώ.
Ανάπτυξη 2,2% κατά μέσο όρο ως το 2027
Σύμφωνα με τον οίκο, η Ελλάδα παρουσιάζει ισχυρή αναπτυξιακή δυναμική στο πλαίσιο μιας διαρκούς αλλαγής στο οικονομικό της μοντέλο. Πλέον, η Moody's προβλέπει 2,2% μέση ετήσια αύξηση του πραγματικού ΑΕΠ για την περίοδο 2023-27. Όπως τονίζεται, πρόκειται για μια πολύ σημαντική βελτίωση σε σύγκριση με τη μέση ανάπτυξη ύψους 0,8% ετησίως τα πέντε χρόνια πριν από την πανδημία, ενώ ο οίκος σημειώνει πως κύριοι μοχλοί ανάπτυξης θα είναι οι επενδύσεις και η κατανάλωση, με τη συμβολή των καθαρών εξαγωγών να αυξάνεται με αργό ρυθμό.
Τα επόμενα τέσσερα χρόνια, οι δημόσιες και ιδιωτικές επενδύσεις θα υποστηρίζονται από κεφάλαια στο πλαίσιο του μηχανισμού ανάκαμψης και ανθεκτικότητας (RRF) της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Με βάση την πρόοδο στις εκταμιεύσεις κεφαλαίων και τον εντοπισμό από την ίδια την Ελλάδα για επενδύσεις που ενισχύουν την ανάπτυξη, η Moody's αναμένει από το RRF να προσφέρει σημαντική στήριξη στο αναπτυξιακό δυναμικό της Ελλάδας. Επιπλέον, η Moody's αναμένει ότι η θετική τάση στις εισροές άμεσων ξένων επενδύσεων θα συνεχιστεί λόγω των καλύτερων οικονομικών προοπτικών, των συνεχιζόμενων ιδιωτικοποιήσεων και των περαιτέρω διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων. Συνολικά, αυτό θα συμβάλει στην αύξηση του επενδυτικού ποσοστού (μετρούμενο με ακαθάριστο σχηματισμό παγίου κεφαλαίου) σε περίπου 18% του ΑΕΠ έως το 2027, από 13,7% που καταγράφηκε το 2022.
Στη συνέχεια η Moody's τονίζει πως οι ισχυρές επενδύσεις θα συμβάλουν στο να παραμείνει μεγάλο το έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, ενώ εκτιμά ότι το έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών θα κυμανθεί γύρω στο 5-7% του ΑΕΠ έως το 2027, σε σύγκριση με 9,7% το 2022. Ωστόσο, σύμφωνα με τον οίκο, οι εξωτερικοί κίνδυνοι ευπάθειας που σχετίζονται με το μεγάλο και μόνο σταδιακά μειούμενο έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών μετριάζονται κατά την άποψη της Moody's από τις προοπτικές ισχυρού ΑΞΕ και ασφαλής χρηματοδότηση στο πλαίσιο του RRF τα επόμενα δύο χρόνια, τα οποία μαζί θα χρηματοδοτήσουν μεγάλο μέρος του ελλείμματος του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών.
Ισχυρή δέσμευση για τα δημοσιονομικά και μεταρρυθμίσεις
Ο οίκος Moody's αναμένει από την κυβέρνηση να διατηρήσει μια στάση πολιτικής που θα δημιουργεί ιστορικό συνεχούς εφαρμογής της οικονομικής και δημοσιονομικής μεταρρύθμισης τα επόμενα τέσσερα χρόνια. «Αυτό βασίζεται στην άποψη του οίκου αξιολόγησης ότι η δέσμευση της κυβέρνησης για την εφαρμογή μεταρρυθμίσεων και τις δημοσιονομικά συνετές πολιτικές είναι αξιόπιστη και ισχυρή. Επιπλέον, υπάρχει ευρεία συναίνεση στην κοινωνία για αυτές τις πολιτικές» αναφέρεται.
Επίσης, οι θεσμικές αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν τα τελευταία χρόνια, συμπεριλαμβανομένης της ίδρυσης της Ανεξάρτητης Αρχής Δημοσίων Εσόδων και της ψηφιοποίησης της δημόσιας διοίκησης έχουν θετικό αντίκτυπο στην αποτελεσματικότητα της κυβέρνησης, στη φορολογική συμμόρφωση και στο ευρύτερο επιχειρηματικό περιβάλλον.
Μάλιστα, η Moody's αναμένει περαιτέρω πρόοδο τα επόμενα χρόνια, βασιζόμενη σε μεγάλο βαθμό στα επιτεύγματα που έχουν λάβει χώρα μέχρι τώρα. «Τομείς με μεγάλη συνάφεια με το πιστωτικό προφίλ της Ελλάδας περιλαμβάνουν την ενίσχυση της δικαστικής αποτελεσματικότητας, περαιτέρω βελτιώσεις στη φορολογική συμμόρφωση, φορολογικά κίνητρα για αύξηση των επενδύσεων, μεταρρυθμίσεις στην αγορά εργασίας για αύξηση των ποσοστών συμμετοχής και μέτρα για τη στήριξη της δημιουργίας πράσινων υποδομών» έσπευσε να συμπληρώσει ο οίκος.
Σταθερή η ταχύτητα μείωσης του χρέους - Πρωτογενή πλεονάσματα 1-2% του ΑΕΠ τα επόμενα χρόνια
Η Moody's αναμένει στο εξής ακόμη ταχύτερη μείωση του χρέους της γενικής κυβέρνησης, το οποίο πιθανότατα θα διαμορφωθεί κοντά στο 150% του ΑΕΠ ήδη από το επόμενο έτος, αν και θα παραμείνει σε υψηλά επίπεδα σε σχέση με τους παγκόσμιους ομολόγους, όπως τονίζει ο οίκος. Σύμφωνα με την ανακοίνωση, η μείωση του χρέους είναι το αποτέλεσμα της ισχυρότερης αύξησης του πραγματικού ΑΕΠ σε σχέση με τις εκτιμήσεις που υπήρχαν προγενέστερα, ενώ αναφέρει πως η μείωση της επιβάρυνσης του χρέους αντανακλά επίσης την έντονη εστίαση της κυβέρνησης στην εφαρμογή συνετών δημοσιονομικών πολιτικών, με αποτέλεσμα την αύξηση των πρωτογενών πλεονασμάτων.
Λαμβάνοντας υπόψη τις ανάγκες των κρατικών δαπανών, η Moody's αναμένει ότι η Ελλάδα θα επιτύχει πρωτογενή πλεονάσματα της τάξης του 1-2% του ΑΕΠ τα επόμενα χρόνια, γεγονός που αντανακλά τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας της δημοσιονομικής πολιτικής.
Σύμφωνα με τον οίκο αξιολόγησης, το επίκεντρο της δημοσιονομικής πολιτικής θα είναι η περαιτέρω βελτίωση της φορολογικής συμμόρφωσης, κυρίως μέσω της αυξημένης ψηφιοποίησης, και με βάση την πρόοδο που έχει σημειωθεί μέχρι τώρα, η Moody's αναμένει από την κυβέρνηση να επιτύχει κάποια αποτελέσματα. Για παράδειγμα, το χάσμα μεταξύ των εισπράξεων φόρου προστιθέμενης αξίας και αυτών που θα εισπράττονταν υπό πλήρη συμμόρφωση μειώθηκε σε περίπου 15% από 29% το 2017 και περίπου 20% το 2020. Τα μέτρα που εφαρμόζει η κυβέρνηση περιλαμβάνουν αύξηση των ηλεκτρονικών συναλλαγές, σύνδεση ταμειακών μηχανών και τερματικών σημείων πώλησης με τις φορολογικές αρχές και πάταξη της φοροδιαφυγής μέσω αυξημένων ελέγχων, που θα συμβάλουν στη μείωση αυτού του χάσματος.
Η ευνοϊκή διάρθρωση του δημόσιου χρέους, που χαρακτηρίζεται από πολύ μακροχρόνιο μέσο όρο έως τη λήξη περίπου 20 ετών, ένα ακόμη υψηλό μερίδιο επίσημων πιστωτών, πλήρως αντισταθμισμένος κίνδυνος επιτοκίου, χωρίς χρέος σε ξένο νόμισμα και το μεγάλο απόθεμα μετρητών που εκτιμά η Moody's σε περίπου 32 δισ. ευρώ (14,3% του ΑΕΠ) μέχρι το τέλος του 2023, υποστηρίζουν περαιτέρω τη δημοσιονομική ισχύ της Ελλάδας και μειώνουν τον κίνδυνο ρευστότητας της κυβέρνησης τα επόμενα χρόνια.
Οι πληρωμές τόκων της γενικής κυβέρνησης της Ελλάδας θα είναι κατά μέσο όρο 5,9% των εσόδων την περίοδο 2023-27, ελαφρώς υψηλότερα από το μέσο όρο του 5,7% το 2018-22, και θα παραμείνουν ισχυρότερες από ό,τι για παράδειγμα της Ιταλίας. Ωστόσο, η βιώσιμη μείωση του χρέους της Ελλάδας κάτω από το 140% του ΑΕΠ θα απαιτήσει έναν συνδυασμό σταθερής ονομαστικής ανάπτυξης και διατήρησης σημαντικών πρωτογενών πλεονασμάτων, που είναι πιθανό να καταστεί πολιτικά προκλητικό μεσοπρόθεσμα έως μακροπρόθεσμα.
Η βελτίωση του τραπεζικού κλάδου στηρίζει την οικονομία και περιορίζει τους κινδύνους
όπως τονίζεται στην έκθεση της Moody's, οι δείκτες για την ποιότητα του ενεργητικού, την κερδοφορία και την κεφαλαιοποίηση των τραπεζών συνεχίζουν να βελτιώνονται, πλησιάζοντας πιο κοντά στον μέσο όρο της ζώνης του ευρώ και της ΕΕ. Τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια (NPL) έχουν μειωθεί τόσο σε ποσότητα όσο και ως ποσοστό επί του συνόλου των δανείων και είναι πλέον ελαφρώς κάτω από το 5% σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Αρχή Τραπεζών (EBA), έναντι 30% το 2020.
Ενώ το ζήτημα της μείωσης των NPLs παραμένει πρόκληση για την ελληνική οικονομία, η Moody's αναμένει επιτάχυνση των διαδικασιών λόγω σχετικών νομοθετικών ρυθμίσεων. Παράλληλα, εκτιμά πως το Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (ΤΧΣ) θα ακολουθήσει τη στρατηγική αποεπένδυσής του που ανακοινώθηκε τον Ιανουάριο του 2023 και δεδομένων των ισχυρών αποτιμήσεων και του ενδιαφέροντος από ξένους επενδυτές, οι προοπτικές για πώληση κρατικών μεριδίων μέχρι το τέλος του 2025 κρίνονται καλές.
Γιατί σταθερές προοπτικές
Οι σταθερές προοπτικές εξισορροπούν βαθιές διαρθρωτικές βελτιώσεις που θα μπορούσαν να προσφέρουν ισχυρότερες πιστωτικές μετρήσεις από ό,τι αναμένει επί του παρόντος η Moody's, έναντι προκλήσεων που θα μπορούσαν να επιβαρύνουν το πιστωτικό προφίλ της Ελλάδας περισσότερο από ό,τι υποθέτει ο οίκος.
«Από την άλλη πλευρά, η λαϊκή και πολιτική συναίνεση γύρω από τις συνεχιζόμενες μεταρρυθμίσεις που βελτιώνουν τη λειτουργία της αγοράς εργασίας και των προϊόντων στην Ελλάδα και αποφέρουν δημοσιονομικά πρωτογενή πλεονάσματα, μπορεί να αποφέρει πιο θετικά αποτελέσματα» από ό,τι εκτιμά επί του παρόντος η Moody's.
Από την άλλη πλευρά, το σημαντικό έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών δείχνει ότι οι επενδυτικές ανάγκες της οικονομίας έχουν αυξηθεί ταχύτερα από την αποταμιευτική της ικανότητα. Με την πάροδο του χρόνου, εάν αυτή η κατάσταση διατηρηθεί, θα μπορούσε να συμβάλει σε συνεχείς πληθωριστικές πιέσεις που θα υπονόμευαν την ανταγωνιστικότητα της Ελλάδας. Επιπλέον, δεδομένου του μεγέθους και της σημασίας τομέων όπως ο τουρισμός και η ναυτιλία, η οικονομία είναι επιρρεπής σε εξωτερικούς κραδασμούς ενώ περαιτέρω βελτιώσεις όσον αφορά την οικονομική ανθεκτικότητα με τη διεύρυνση της εξαγωγικής βάσης, θα απαιτήσουν χρόνο.
«Ο αρνητικός αντίκτυπος στη δυνητική ανάπτυξη από τη γήρανση μέσω των χαμηλότερων εισφορών από την εργασία, αν και δεν είναι μοναδικός στην Ελλάδα, είναι σημαντικός. Τούτου λεχθέντος, η χώρα έχει δυνατότητες κάλυψης της διαφοράς όσον αφορά τη συμμετοχή στο εργατικό δυναμικό γυναικών και ατόμων ηλικίας 60 ετών και άνω, ενώ οι βελτιωμένες οικονομικές προοπτικές σε συνδυασμό με φορολογικά κίνητρα θα μπορούσαν να βοηθήσουν στην προσέλκυση υψηλά εξειδικευμένων Ελλήνων υπηκόων που μετανάστευσαν κατά τη διάρκεια των ετών κρίσης» εκτιμά ο οίκος.
Τι θα μπορούσε να φέρει νέα αναβάθμιση
Σύμφωνα με τον αμερικανικό οίκο, η συνέχιση των οικονομικών πολιτικών και η δέσμευση για δημοσιονομική εξυγίανση, σε συνδυασμό με την επιτυχή εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων που απομένουν, ιδίως στο δικαστικό σύστημα, θα οδηγούσαν σε μεγαλύτερη ανθεκτικότητα στους εξωγενής κραδασμούς, γρηγορότερη από την αναμενόμενη βελτίωση της δημοσιονομικής ισχύος και εξόφληση των μη εξυπηρετούμενων δανείων, ανοίγοντας τον δρόμο για περαιτέρω αναβαθμίσεις της ελληνικής οικονομίας.
Επιπλέον, η Moody's αναφέρει πως μια πιο γρήγορη αλλαγή στην οικονομική δομή της Ελλάδας που θα συμβάλλει στη βελτίωση της οικονομικής ανθεκτικότητας θα ήταν πιστωτικά θετικό γεγονός. Περαιτέρω βελτιώσεις στον τραπεζικό τομέα, μειώνοντας τη μεταβλητότητα της κερδοφορίας και φέρνοντας τους δείκτες ποιότητας και κεφαλαιοποίησης των περιουσιακών στοιχείων πιο κοντά στον μέσο όρο της ζώνης του ευρώ, θα ήταν επίσης πιστωτικά θετικές.
Οι καθοδικοί κίνδυνοι
Όπως αναφέρει η Moody's, μία ενδεχόμενη αντιστροφή της πορείας που παρατηρήθηκε τα τελευταία χρόνια ή η εμφάνιση ενδείξεων πως οι προηγούμενες μεταρρυθμίσεις δεν δίνουν την ώθηση στην ανάπτυξη και στους δημοσιονομικούς λογαριασμούς που αναμένεται σήμερα, θα επιβαρύνουν το επιχειρηματικό κλίμα και τις επενδύσεις, γεγονός που θα ασκούσε καθοδικές πιέσεις αναφορικά με την πιστοληπτική ικανότητα της Ελλάδας.
Συγκεκριμένα, ο οίκος τονίζει πως ενδείξεις ότι είναι πιθανή μια διαρκής, ουσιώδης επιδείνωση της δημοσιονομικής θέσης της χώρας, πιθανώς σε συνδυασμό με απότομη επιδείνωση της υγείας του τραπεζικού τομέα, θα είχαν αρνητικό αντίκτυπο, ενώ μια ενδεχόμενη κλιμάκωση της γεωπολιτικής έντασης στην Ευρώπη με τη συμμετοχή του ΝΑΤΟ πιθανότατα θα αποτελέσει πιστωτικά αρνητικό γεγονός.
Περιβαλλοντικά, κοινωνικά, θέματα διακυβέρνησης
Το ESG Credit Impact Score της Ελλάδας (Περιβάλλον - Κοινωνία - Εταιρική Διακυβέρνηση) είναι CIS-3 και αντανακλά κυρίως τους κοινωνικούς κινδύνους και τη μέτρια αρνητική έκθεση σε περιβαλλοντικούς κινδύνους, με περιορισμένη οικονομική ικανότητα για τον πλήρη μετριασμό αυτών των κινδύνων.
Ωστόσο, η διακυβέρνηση και οι θεσμοί της Ελλάδας βελτιώνονται τα τελευταία χρόνια και η ικανότητα των αρχών να ανταποκρίνονται σε κραδασμούς έχει αποδειχθεί σταθερή στο πλαίσιο της πανδημίας του κορoνοϊού και της ενεργειακής κρίσης.
Η βαθμολογία E-3 του περιβαλλοντικού προφίλ εκδότη της Ελλάδας αντικατοπτρίζει την έκθεση της Ελλάδας σε διάφορους περιβαλλοντικούς κινδύνους. Οι καταστροφικές πυρκαγιές και οι σοβαρές πλημμύρες καθ' όλη τη διάρκεια του 2023 υπογραμμίζουν την έκθεση της Ελλάδας στους κινδύνους του φυσικού κλίματος.
Αν και η Ελλάδα μπορεί να βασιστεί σε σταθερή οικονομική υποστήριξη από την ΕΕ για τον περιορισμό των οικονομικών επιπτώσεων των φυσικών καταστροφών, μια περαιτέρω αύξηση της συχνότητας και της σοβαρότητας αυτών των γεγονότων θα μπορούσε να αποδυναμώσει τον τουριστικό κλάδο της και μέσω ενός συνδυασμού χαμηλότερων εσόδων και υψηλότερων δαπανών θα μπορούσε να προκαλέσει δημοσιονομική πρόκληση.
Η βαθμολογία του προφίλ κοινωνικού εκδότη S-4 της Ελλάδας αντικατοπτρίζει κατά κύριο λόγο ένα δυσμενές δημογραφικό προφίλ, το οποίο θα επιβαρύνει τη μακροπρόθεσμη δυνητική αύξηση της παραγωγής της οικονομίας. Οι ουσιαστικές συνταξιοδοτικές μεταρρυθμίσεις τα τελευταία χρόνια περιορίζουν τις δημοσιονομικές επιπτώσεις του δυσμενούς δημογραφικού προφίλ. Τα υψηλά ακόμη ποσοστά ανεργίας (αν και μειώνονται) και ιδιαίτερα για τους νέους αποτελούν κοινωνικές προκλήσεις. Τούτου λεχθέντος, οι βελτιωμένες οικονομικές προοπτικές σε συνδυασμό με τις συνεχιζόμενες μεταρρυθμίσεις στην αγορά εργασίας και στην εκπαίδευση αναμένεται να βελτιώσουν τη λειτουργία της αγοράς εργασίας, παρέχοντας σημαντικούς μετριασμούς για τους προαναφερθέντες κοινωνικούς κινδύνους. Η πρόσβαση σε στέγαση, υγειονομική περίθαλψη και βασικές υπηρεσίες είναι γενικά καλή.
Η βαθμολογία του προφίλ εκδότη διακυβέρνησης της Ελλάδας G-2 αντανακλά περιορισμένους κινδύνους από λόγους διακυβέρνησης. Οι βαθμολογίες της Ελλάδας σε έρευνες παγκόσμιας διακυβέρνησης έχουν βελτιωθεί στο πρόσφατο παρελθόν, ιδίως όσον αφορά την ποιότητα των κανονιστικών ρυθμίσεων και το κράτος δικαίου. Η δημοσιονομική αξιοπιστία έχει βελτιωθεί σημαντικά. Αν και η Ελλάδα εξήλθε από την Ενισχυμένη Εποπτεία στις 20 Αυγούστου 2022, η χώρα παραμένει σε παρακολούθηση μετά το πρόγραμμα και υπόκειται στις συνήθεις διαδικασίες του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου, οι οποίες θα συμβάλουν στην πλήρη ενσωμάτωση των πρόσφατων βελτιώσεων διακυβέρνησης και θεσμικών οργάνων.
