Μία νέα γεωπολιτική πραγματικότητα διαμορφώνεται στην Ευρώπη, ιδιαίτερα μετά τις διαβουλεύσεις για τον τερματισμό του πολέμου στην Ουκρανία, σε συνδυασμό με τη δεδηλωμένη βούληση της νέας ηγεσίας των ΗΠΑ να πιέσει για αύξηση των αμυντικών δαπανών των ευρωπαϊκών χωρών-μελών του NATO (North Atlantic Treaty Organization), όπως επισημαίνεται στο Δελτίο Οικονομικών Εξελίξεων του Economic Research της Alpha Bank.
Σε αυτό το πλαίσιο, και λαμβάνοντας υπόψη την πρόθεση της κυβέρνησης Trump για μικρότερη παροχή στρατιωτικής στήριξης των ΗΠΑ προς την Ουκρανία, τα ευρωπαϊκά κράτη καλούνται να αναδιαμορφώσουν συντονισμένα μία κοινή αρχιτεκτονική άμυνας, αναλαμβάνοντας σε μεγαλύτερο βαθμό το κόστος της εξωτερικής τους ασφάλειας, ενώ αναμένεται να επωμιστούν το μεγαλύτερο οικονομικό βάρος της ανοικοδόμησης της Ουκρανίας μετά τον πόλεμο.
Επομένως, η Ευρώπη βρίσκεται σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι, αφού χρειάζεται να αυξήσει με ταχύ ρυθμό τις στρατιωτικές της δαπάνες και να ενισχύσει την αμυντική της βιομηχανία, ώστε να ανεξαρτητοποιηθεί από τις ΗΠΑ.
Ωστόσο, αυτό το εγχείρημα είναι δύσκολο, ιδιαίτερα σε χώρες με υψηλά επίπεδα δημοσίου χρέους. Προκειμένου, λοιπόν, να αντιμετωπιστούν τα δημοσιονομικά εμπόδια, η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ursula von der Leyen, την προηγούμενη εβδομάδα, παρουσίασε το νέο σχέδιο επανεξοπλισμού της Ευρώπης (ReArm Europe). Το φιλόδοξο αυτό σχέδιο περιλαμβάνει έκδοση κοινού χρέους ύψους Ευρώ 150 δισ., μεγαλύτερη συνεισφορά της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων (EIB), μέσω της παροχής χαμηλότοκων δανείων για εξοπλισμό, και, επιπλέον, τη δημιουργία ενός μηχανισμού που θα επιτρέψει στα κράτη-μέλη να χρησιμοποιήσουν τους εθνικούς τους προϋπολογισμούς για να δαπανήσουν επιπλέον Ευρώ 650 δισ. (1,5% του ΑΕΠ, κατά μέσο όρο, των χωρών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης) για την ενίσχυση των αμυντικών τους δαπανών, σε διάστημα τεσσάρων ετών. Τούτο μπορεί να επιτευχθεί μέσω της ενεργοποίησης της ρήτρας διαφυγής, η οποία παρέχει στα κράτη-μέλη μεγαλύτερη δημοσιονομική ευελιξία για να αυξήσουν τις αμυντικές τους δαπάνες, χωρίς να υπολογίζονται στα δημοσιονομικά τους ελλείμματα.
Εκθεση Draghi
Στο ίδιο πνεύμα κινείται και η πρόσφατη έκθεση Draghi για την ανταγωνιστικότητα, στην οποία υπογραμμίζεται η ανάγκη ενίσχυσης της κοινής ευρωπαϊκής αμυντικής πολιτικής αλλά και η αύξηση της χρηματοδότησης για τη στρατιωτική θωράκιση της ηπείρου, αφού υστερεί σημαντικά στον τομέα των εξοπλισμών και το πεδίο της τεχνολογίας αυτών σε σύγκριση με άλλες χώρες, όπως οι ΗΠΑ, το Ισραήλ και η Κίνα.
Στο πλαίσιο των παραπάνω εξελίξεων, το ερώτημα που προκύπτει είναι πόσο δαπανούν οι ευρωπαϊκές χώρες -και κυρίως η χώρα μας- για τις εξοπλιστικές τους ανάγκες και πόσο απέχουν από τα επίπεδα των ΗΠΑ και το 5% του ΑΕΠ που προτείνει ο Πρόεδρος Trump.
Σύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Άμυνας (European Defense Agency), η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) εκτιμάται ότι δαπάνησε Ευρώ 326 δισ. για την άμυνα, το 2024, που αντιστοιχεί στο 1,9% του ΑΕΠ (αύξηση κατά 30% από το 2021). Επίσης, η ΕΕ έχει δεσμευτεί για επιπλέον δαπάνες Ευρώ 100 δισ. έως το 2027 που αντιπροσωπεύει περαιτέρω αύξηση κατά 30%, τα επόμενα τρία έτη. Παρά τη ραγδαία αύξηση των αμυντικών δαπανών των τελευταίων ετών, αυτή δεν θεωρείται αρκετή για την αμυντική θωράκιση της Ευρώπης.
Η Ευρώπη -συμπεριλαμβανομένου του Ηνωμένου Βασιλείου- διαθέτει σήμερα 1,47 εκατ. εν ενεργεία στρατιωτικό προσωπικό, αλλά η έλλειψη ενιαίας διοίκησης αποδυναμώνει την αποτελεσματικότητά του. Πρόσφατη μελέτη του ινστιτούτου Bruegel (Defending Europe without the US: first estimates of what is needed, Φεβρουάριος 2025) δείχνει ότι προκειμένου να έχει επαρκή στρατιωτική ικανότητα και να αποτρέψει τον κίνδυνο από τη Ρωσία, η ΕΕ θα χρειαζόταν επιπλέον 300.000 στρατιώτες και αύξηση των ετήσιων αμυντικών δαπανών κατά τουλάχιστον Ευρώ 250 δισ. βραχυπρόθεσμα. Αυτό ισοδυναμεί με 1,5%, περίπου, αύξηση του ΑΕΠ ετησίως επιπλέον του 1,9% που δαπανάται σήμερα, το οποίο είναι συγκρίσιμο με το αντίστοιχο που δαπανούν οι ΗΠΑ (3,4% του ΑΕΠ).
Από την ίδρυση του ΝΑΤΟ, το 1949, οι αμυντικές δαπάνες της Ελλάδας, ως ποσοστό του ΑΕΠ, κυμαίνονται σε σχετικά υψηλό επίπεδο (Γράφημα 1) λόγω της ιδιαίτερης γεωστρατηγικής της θέσης. Κατά τη διάρκεια, δε, κρίσιμων ιστορικών περιόδων το ποσοστό αυτό αυξήθηκε σημαντικά, όπως μετά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο, το 1974. Επίσης, η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, το 2022 επηρέασε σημαντικά και την ευρύτερη ευρωπαϊκή περίμετρο, αυξάνοντας την αβεβαιότητα, ενώ και οι εντάσεις με τη γειτονική Τουρκία συνέβαλαν στην αύξηση των αμυντικών δαπανών. Συγκριτικά με άλλες χώρες-μέλη του ΝΑΤΟ, το ποσοστό των αμυντικών δαπανών ως προς το ΑΕΠ της χώρας μας είναι από τα υψηλότερα και, το 2024, διαμορφώθηκε σε 3,08% από 2,22%, το 2014, το 5ο υψηλότερο στο σύνολο των κρατών-μελών του ΝΑΤΟ (Γράφημα 2).
Τις υψηλότερες αμυντικές δαπάνες (% του ΑΕΠ) παρουσιάζουν η Πολωνία και οι ΗΠΑ, ενώ οι μεγάλες οικονομίες της Ευρώπης (Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία, Ισπανία) δαπανούν πέριξ του 2% του ΑΕΠ τους για την άμυνα.
Η ανάλυση των επιμέρους κατηγοριών των αμυντικών δαπανών παρουσιάζει σημαντικό ενδιαφέρον. Στο Γράφημα 3, απεικονίζονται οι αμυντικές δαπάνες των χωρών-μελών του ΝΑΤΟ, το 2024, οι οποίες υποδιαιρούνται σε τέσσερις μείζονες κατηγορίες. Με βάση, λοιπόν, τη συγκεκριμένη κωδικοποίηση του ΝΑΤO , στην Ελλάδα παρατηρείται ότι:
• το 55,9% των αμυντικών της δαπανών αφορούσε λειτουργικό κόστος (μισθοδοσία στρατιωτικού και πολιτικού προσωπικού, συντάξεις κ.ά.),
• το 36,1% ήταν δαπάνες εξοπλιστικών προγραμμάτων, συμπεριλαμβανομένων αυτών για Έρευνα & Ανάπτυξη (Ε&Α),
• το 7,7% αφορούσε δαπάνες συντήρησης και λοιπές λειτουργικές δαπάνες, ενώ
• το 0,3% ήταν δαπάνες για την κατασκευή στρατιωτικών υποδομών.
Η χώρα μας διαχρονικά πετυχαίνει τον στόχο που έχει θέσει το ΝΑΤΟ στα μέλη του, σύμφωνα με τον οποίο θα πρέπει να δαπανούν τουλάχιστον το 2% του ΑΕΠ τους κάθε χρόνο για την άμυνα. Με το ευρωπαϊκό σχέδιο επανεξοπλισμού που προτείνει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η Ελλάδα θα μπορέσει να αυξήσει τις αμυντικές της δαπάνες και να καλύψει ταχύτερα το επενδυτικό κενό των Ευρώ 20 δισ. (Γράφημα 4α) που δημιουργήθηκε κατά τη διάρκεια της εγχώριας οικονομικής κρίσης (Δήλωση ΥΕΘΑ Ν. Δένδια σε εκδήλωση με θέμα “Transatlantic shifts and regional stakes: A Post-US elections analysis”, Νοέμβριος 2024).
Οι ραγδαίες γεωπολιτικές εξελίξεις στην Ευρώπη αναδεικνύουν το θέμα της συνεισφοράς των αμυντικών δαπανών από μακροοικονομική σκοπιά. Στον βραχυχρόνιο ορίζοντα, η επιπρόσθετη αύξηση των αμυντικών δαπανών κατά 1,5% του ευρωπαϊκού ΑΕΠ ετησίως (επιπλέον του 1,9% το 2024 στο Γράφημα 4β) εκτιμάται ότι θα δώσει ώθηση στην αναιμική ανάπτυξη της ευρωπαϊκής οικονομίας, ειδικά αν αυτός ο στόχος επιτευχθεί με συντονισμένο τρόπο και με τη συμπερίληψη όλων των ενδιαφερόμενων δημόσιων και ιδιωτικών φορέων. Επιπλέον, οι επενδύσεις που αναμένονται να γίνουν σε καινοτομία αιχμής και τεχνολογίες διπλής χρήσης (τεχνολογίες που μπορούν να εφαρμοσθούν στον κλάδο της άμυνας αλλά και στον ιδιωτικό τομέα) αναμένεται να καλύψουν τμήμα του κενού καινοτομίας που αναφέρεται στις εκθέσεις Letta και Draghi.
Σύμφωνα με εκτίμηση του ινστιτούτου Kiel (“Guns and Growth: The Economic Consequences of Defense Buildups”, Φεβρουάριος 2025), το ευρωπαϊκό ΑΕΠ θα μπορούσε να αυξηθεί κατά 0,9% έως 1,5% εάν οι αμυντικές δαπάνες αυξηθούν από 2% σε 3,5% του ΑΕΠ. Το επιχείρημα ενίσχυσης του ΑΕΠ της Ευρωζώνης σε περίπτωση αύξησης των δαπανών για την άμυνα υποστήριξε και η Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας κα Lagarde σε πρόσφατη ανακοίνωση (Monetary policy decisions, ECB, 6 Μαρτίου 2025).
Χώρες όπως η Γαλλία, η Γερμανία, η Ιταλία και η Ισπανία θα μπορούσαν να έχουν σημαντικές θετικές οικονομικές επιπτώσεις, αφού ο πολλαπλασιαστής δαπανών του κλάδου άμυνας σε αυτές τις χώρες είναι υψηλότερος από άλλες χώρες, όπως η Ελλάδα που δεν έχει βαριά βιομηχανία (π.χ. παραγωγή αμυντικού εξοπλισμού). Ο πολλαπλασιαστής κρατικών δαπανών (government spending multiplier) είναι ένα μέτρο που δείχνει την αύξηση του εισοδήματος που προκύπτει ως αποτέλεσμα της αύξησης των δημοσίων δαπανών κατά Ευρώ 1. Επίσης, η προαναφερόμενη μελέτη υποστηρίζει ότι τα μακροπρόθεσμα κέρδη παραγωγικότητας από τις αμυντικές δαπάνες μπορεί να είναι σημαντικά. Τα καλύτερα παραδείγματα δημόσιας Ε&Α είναι για στρατιωτικές εφαρμογές και υπάρχουν ενδείξεις “διάχυσης” της τεχνογνωσίας στον ιδιωτικό τομέα. Εξάλλου, οι επενδύσεις σε Ε&Α αποτελούν ένα από τα τρία βασικά κλειδιά για την αντιμετώπιση της χαμηλής παραγωγικότητας στην Ευρώπη, σύμφωνα με την έκθεση Draghi. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Γερμανία, η οποία εν μέσω περιόδου διαπραγματεύσεων για τον σχηματισμό νέας κυβέρνησης, ανακοίνωσε την πρόταση προς το νομοθετικό σώμα για χάραξη νέας εθνικής στρατηγικής για την κοινή ευρωπαϊκή άμυνα, η οποία προβλέπει την κατάργηση του φρένου χρέους, ώστε να χρηματοδοτήσει επενδύσεις σε υποδομές και άμυνα ύψους Ευρώ 500 δισ., με πολλαπλασιαστικά οφέλη για την εγχώρια βιομηχανία.
Τέλος, όσον αφορά στην Ελλάδα, η συσχέτιση μεταξύ αμυντικών δαπανών και οικονομικής μεγέθυνσης είναι μάλλον ασαφής, δεδομένης, μάλιστα, της διάρθρωσης της ελληνικής οικονομίας, η οποία δεν βασίζεται στη βαριά βιομηχανία, αλλά κυρίως στις υπηρεσίες και τον τουρισμό. Το πόσο σημαντικός θα είναι ο αντίκτυπος στην αναπτυξιακή δυναμική της ελληνικής οικονομίας, στα επόμενα χρόνια, θα εξαρτηθεί από το αν θα μπορέσει η χώρα να κατευθύνει επιπλέον πόρους προς τον τομέα της άμυνας. Η Κυβέρνηση στα πλαίσια του νέου εξοπλιστικού προγράμματος της χώρας για την επόμενη δωδεκαετία προτίθεται να εντάξει στον αμυντικό σχεδιασμό της την ενίσχυση του εγχώριου συστήματος καινοτομίας, ώστε να δημιουργηθεί μεγαλύτερη προστιθέμενη αξία από τις αμυντικές επενδύσεις της Ελλάδας.
