Κενά, αστοχίες, κακοδιοίκηση, παρατυπίες και ανοχή σε παράνομες πρακτικές έχει εντοπίσει η ολλανδική HVA στο προτεινόμενο master plan για την ανασυγκρότηση της Θεσσαλίας μετά από τις καταστροφικές πλημμύρες τον Σεπτέμβριο του 2023. Όπως αναφέρει το draft του σχεδίου, οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Θεσσαλία οφείλονται κυρίως στην κατακερματισμένη διακυβέρνηση των υδάτων της περιοχής και στην έλλειψη σεβασμού στους κανόνες όπου κάποιοι αγρότες έχουν κατασκευάσει παράνομα φράγματα, ενώ οι δήμοι παραμελούσαν την συντήρηση των καναλιών, κάτι που επιδείνωσε τις καταστροφές της πλημμύρας.
Όπως αναφέρεται στο draft της πρότασης που συνέταξαν οι Ολλανδοί, «κατά την διάρκεια της μελέτης της περιοχής από την HVA, έγινε αντιληπτό ότι οι τομείς γεωργίας και κτηνοτροφίας στην Θεσσαλία βρίσκονται αντιμέτωπες και με έναν άμεσο και πολύ σοβαρό κίνδυνο: αυτόν της έλλειψης νερού και κατά συνέπεια της ερημοποίησης της περιοχής. Ο κίνδυνος αυτός προκλήθηκε από την άντληση -για δεκαετίες- μεγάλων ποσοτήτων νερού μέσω γεωτρήσεων οι οποίες υπερέβαιναν τις ποσότητες αναπλήρωσης του υδροφόρου ορίζοντα».
Στο πλαίσιο αυτό, εκτιμάται ότι το υφιστάμενο μοντέλο δεν είναι βιώσιμο και έχει ημερομηνία λήξης όπως αναφέρεται ενώ αναλύοντας περαιτέρω, οι συντάκτες της πρότασης σημειώνουν ότι η περιοχή της Θεσσαλίας αντιμετωπίζει επί του παρόντος ένα ετήσιο έλλειμμα ύδατος περίπου στα 500 εκατομμύρια m3 και αυτή η ποσότητα αναμένεται να αυξηθεί λόγω της κλιματικής αλλαγής, η οποία προβλέπεται να προκαλέσει αύξηση της θερμοκρασίας και μείωση των βροχοπτώσεων. Η ευρεία χρήση υπόγειων υδάτων από τους αγρότες της Θεσσαλίας μέσω δεκάδων χιλιάδων γεωτρήσεων, με ή χωρίς άδεια, έχει οδηγήσει στην εξάντληση των επιπέδων του υπόγειου ύδατος με αποτέλεσμα σε πάρα πολλές περιπτώσεις την εισροή θαλασσινού νερού στον υπόγειο υδροφορέα. Καθώς τα υπόγεια ύδατα θα υφαλατώνονται, οι αγρότες δεν θα μπορούν πλέον να τα χρησιμοποιούν για άρδευση, και ο γεωργικός τομέας θα αντιμετωπίσει έναν πραγματικά τεράστιο κίνδυνο σοβαρής και μη αναστρέψιμης ζημιάς, όπως έχει συμβεί στο παρελθόν σε πολλές άλλες χώρες που υπεραντλούσαν νερό για άρδευση. Οι αγρότες της Θεσσαλίας αναγκάζονται να αντλούν νερό από όλο και πιο μεγάλα βάθη προκειμένου να ποτίσουν τις χαμηλής αξίας και υψηλής απαίτησης σε νερό καλλιέργειές τους.
Μάλιστα, για την αλλαγή του καθεστώτος που ισχύει αυτή την στιγμή στην αγροτική περιοχή στην Θεσσαλία, προτείνονται εντατικότεροι έλεγχοι ως προς την τήρηση των κανόνων και των νόμων καθώς και η θέσπιση προστίμων σε περίπτωση μη τήρησης αυτών. «Σήμερα, η μη συμμόρφωση με κανόνες είναι για πολλούς αγρότες κοινωνικά αποδεκτή ή γίνεται ανεκτή, όμως θα πρέπει να τεθεί τέλος σε αυτήν την ατομικιστική νοοτροπία των λίγων που ζημιώνουν τους πολλούς. Οι αγρότες της Θεσσαλίας θα πρέπει γενικά να υιοθετήσουν μια νοοτροπία αλληλεγγύης και συμμόρφωσης, εστιάζοντας στο βέλτιστο για το συλλογικό καλό, τηρώντας τους κανονισμούς ώστε όλοι να επωφεληθούν μακροπρόθεσμα», επισημαίνεται σχετικά.
Οι προτεινόμενες αλλαγές και τα χρονοδιαγράμματα
Η μετάβαση στο νέο μοντέλο της διαχείρισης των υδάτων και της χρήσης τους στην αγροτική παραγωγή προτείνεται να πραγματοποιηθεί σε βάθος εξαετίας. λόγω της αμεσότητας του κινδύνου παντελούς εξάντλησης των αποθεμάτων νερού στην περιοχή. Οι αλλαγές που προτείνονται είναι μεσοπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες, μικρότερης ή μεγαλύτερης κλίμακας, κάτι που ισχύει και για τις υποδομές ενώ ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην αλλαγή νοοτροπίας των κατοίκων της Θεσσαλίας, στην κοινωνική αποδοχή, στην ανάγκη για συνεργασία, για δημιουργία συνεταιρισμών, την μείωση της γραφειοκρατίας και την θέσπιση του Οργανισμού Διαχείρισης Υδάτων, ο οποίος θα συντονίζει όλες τις σχετικές αρχές και τα ενδιαφερόμενα μέρη.
Όπως επισημαίνεται, για την αντιμετώπιση της επικείμενης κρίσης θα πρέπει να ληφθούν συγκεκριμένα μέτρα όπως είναι ο περιορισμός της χρήσης του νερού, η εύρεση τρόπων για αύξηση των διαθέσιμων ποσοτήτων νερού και η αναδιοργάνωση του γεωργικού τομέα για την παραγωγή προϊόντων υψηλότερης αξίας. Αυτό που προτείνεται ως λύση (και έχει προκαλέσει μέχρι στιγμής αρκετές αντιδράσεις στον αγροτικό κόσμο της Θεσσαλίας) είναι να υλοποιηθεί μια σταδιακή, πολυετής και συντονισμένη μετάβαση στις καλλιέργειες, από χαμηλής αξίας και υψηλών απαιτήσεων σε νερό (π.χ. βαμβάκι και καλαμπόκι) σε καλλιέργειες κηπευτικών και φρούτων που απαιτούν (τις περισσότερες φορές) λιγότερο νερό και χώρο, ενώ παράλληλα έχουν υψηλότερη αξία παράγοντας μεγαλύτερο εισόδημα για τους παραγωγούς.
Ως προς τις απαιτούμενες επενδύσεις, προτεραιότητα δίνεται στις αντιπλημμυρικές υποδομές, οι οποίες, όπως εκτιμά η ολλανδική εταιρεία, θεωρούνται στην πλειοψηφία τους οικονομικά σωστές, καθώς το κόστος κατασκευής τους υπολογίζεται να είναι σχεδόν πάντα μικρότερο από το κόστος επισκευής των ζημιών που θα προκύψουν αν δεν υπάρχουν οι υποδομές αυτές για την προστασία από πλημμυρικά φαινόμενα, ενώ ταυτόχρονα οι δημιουργούν πολυάριθμα κοινωνικά, υγειονομικά και περιβαλλοντικά οφέλη.
Υπό αυτό το πρίσμα μεταρρυθμίσεις που σχετίζονται με τη διαχείριση των υδάτων που προορίζονται για άρδευση πρέπει να αρχίσουν να υλοποιούνται άμεσα, ώστε να ανατραπεί η σημερινή επικίνδυνη κατάσταση και να αποφευχθεί η ανεπιστρεπτί καταστροφή ολόκληρης της περιοχής.
«Περίπου η μισή έκταση της Θεσσαλίας είναι ορεινή, αποτελούμενη κυρίως από μη καλλιεργήσιμες εκτάσεις και βοσκοτόπους. Η εφαρμογή εκτεταμένων μέτρων διαχείρισης πλημμυρών σε αυτές τις περιοχές θα προστατεύσει τις καλλιεργήσιμες και κατοικημένες εκτάσεις. Με την κατασκευή περίπου 100 με 250 φραγμάτων ανάσχεσης (check dams) στις μικρότερες κοιλάδες, χαράδρες και ρέματα, σε συνδυασμό με λύσεις που βασίζονται στη φύση (nature based solutions), η μεγάλη ροή υδάτων από τις ορεινές περιοχές θα μειωθεί. Η διάχυση της ενέργειας από τα ορμητικά νερά θα μειώσει σημαντικά τη διάβρωση του εδάφους. Η λειτουργία των υφισταμένων και μελλοντικών μεγάλων φραγμάτων θα πρέπει να προσαρμοστεί και να ρυθμιστεί με ακρίβεια στις απαιτήσεις διαχείρισης των πλημμυρών. Ενώ τα φράγματα ανάσχεσης (check dams) στις ορεινές περιοχές θα μειώσουν σημαντικά τον κίνδυνο ζημιάς στις χαμηλότερες περιοχές της Θεσσαλίας, αυτό δεν εξαλείφει την ανάγκη για αντιπλημμυρικά μέτρα στις πεδινές περιοχές. Οι αντιπλημμυρικές υποδομές στις πεδινές περιοχές επικεντρώνονται κυρίως σε κατοικημένες και βιομηχανικές περιοχές. Οι υποδομές θα αποτελούνται κυρίως από αναχώματα ποταμών , καθώς και από δευτερεύοντα εσωτερικά αναχώματα που θα λειτουργούν ως αντίσταση σε περίπτωση ρήξης των αναχωμάτων των ποταμών ή πολύ έντονης χερσαίας πλημμύρας», τονίζει η πρόταση της HVA.
- Η Κομισιόν παραπέμπει στο δικαστήριο της ΕΕ την Ελλάδα - Δεν αναθεώρησε τoν εθνικό σχεδιασμό για τα ύδατα
- ΥΠΕΝ: Tο θέμα θα κλείσει χωρίς να υπάρξει καταδίκη της Ελλάδας στο Δικαστήριο της ΕΕ
Το σχέδιο επικεντρώνεται και στις ιδιαίτερες παρεμβάσεις που απαιτούνται στην Λάρισα. «Η πλημμυρική ζώνη κατά μήκος της πόλης της Λάρισας αποτελεί μείζον πρόβλημα καθώς έχουν αναπτυχθεί εκεί διάφορα κτίσματα για βιομηχανικούς και εμπορικούς σκοπούς μειώνοντας την ικανότητα ροής του ποταμού Πηνειού στο 50% της δυναμικότητάς του. Η καθαίρεση όλων αυτών των κατασκευών - κτιρίων που εμποδίζουν και η εκτέλεση εργασιών συντήρησης και καθαρισμού στην πλημμυρική περιοχή κρίνονται για τον λόγο αυτό ως κατεπείγουσες. Θεωρείται αυτονόητο ότι πρέπει να επιβληθεί αυστηρή απαγόρευση για οποιαδήποτε νέα κατασκευή εντός της πλημμυρικής ζώνης και να εξετάζονται με ιδιαίτερη προσοχή οι χορηγήσεις αδειών για κατασκευές πέριξ της πλημμυρικής ζώνης», υπογραμμίζεται.
Ως προς την λίμνη Κάρλα, για την οποία οι απόψεις διίστανται, η ολλανδική εταιρεία δεν προτείνει (σε αντίθεση με την Περιφέρεια Θεσσαλίας) την δημιουργία νέας σήραγγας. «Η απόρριψη των πλημμυρικών υδάτων προς τη λεκάνη της λίμνης Κάρλα πρέπει να αποτραπεί με την ενίσχυση των αναχωμάτων και την κατασκευή ενός υπερχειλιστή στο φράγμα της Γυρτώνης, σε συνδυασμό με τη δημιουργία χωρητικότητας συγκράτησης κατάντη του ποταμού. Η αποθηκευτική ικανότητα της λίμνης Κάρλα δεν είναι επαρκής για να αποθηκεύσει την περίσσεια του νερού από μελλοντικά ακραία καιρικά φαινόμενα. Γι΄αυτό, η αποθηκευτική ικανότητα στην περιοχή πρέπει να αυξηθεί ώστε να μπορεί να συγκρατήσει τέτοιες ποσότητες. Η υφιστάμενη σήραγγα που μπορεί να εκτονώσει νερό προς τον Παγασητικό κόλπο δε σχεδιάστηκε για την αποκατάσταση από πλημμύρες. Συνεπώς, είτε πρέπει να επεκταθεί η λίμνη, είτε να δημιουργηθεί ικανότητα συγκράτησης υδάτων σε υφιστάμενες εκτάσεις στην κοιλάδα. Αύξηση της ικανότητας εκροής της σήραγγας δε συνιστάται, τουλάχιστον όχι ως μεμονωμένο μέτρο. Θα ήταν πιο εφικτό να αποσυρθούν ορισμένες γεωργικές εκτάσεις από την παραγωγή και να μετατραπούν σε φυσικές περιοχές (nature areas)», αναφέρεται στο draft.
Έμφαση στην συγκράτηση του νερού στις ορεινές περιοχές
Παράλληλα με τη μείωση της χρήσης νερού, επιδίωξη είναι και η αύξηση της προσφοράς νερού στην Θεσσαλία. Ως προς αυτό, προτείνεται να κατασκευαστούν επιπλέον μικροί ταμιευτήρες νερού στις ορεινές περιοχές ως μέρος της διαχείρισης πλημμυρών. Αυτές οι κατασκευές θα διευκολύνουν την συνεκτική παροχή νερού στις χαμηλότερες γεωργικές περιοχές. Μάλιστα, όπως υπογραμμίζει το σχετικό κείμενο «η μοναδική βιώσιμη, μακροπρόθεσμη λύση είναι η μεταφορά υδάτων από τον άνω ρου του ποταμού Αχελώου, προκειμένου να ενισχυθεί η προσφορά νερού κατά τουλάχιστον άλλα 300 εκατομμύρια m3 ετησίως».
