Γιατί τα πράγματα «δεν είναι έτσι όπως φαίνονται»

«Φίλε μου χθες βράδυ ολοκλήρωσα κάτι που προσπαθούσα να κάνω τις τελευταίες δύο ημέρες, που όπως ξέρεις ξαναπερνάω τον covid. Δεν ξέρω και ‘γω σε ποια παραλλαγή του covid είμαι πλέον, αλλά το περνάω χωρίς ιδιαίτερη ταλαιπωρία, αν εξαιρέσεις το ότι πρέπει να μείνω μακριά από φίλους για λίγο ακόμα.

Σου στέλνω σήμερα το πρωί το σημείωμα αφού το ξαναδιάβασα για να δω μήπως έπρεπε να διορθώσω κάτι».

Μετά την εισαγωγή αυτή στο mail του κ. Χ ακολουθούσε το κείμενο, που παραθέτω χωρίς καμία παρέμβαση, θεωρώντας εξαιρετικά χρήσιμες τις επισημάνσεις που κάνει.

«Το θέμα μου ήταν – το είχαμε συζητήσει κάποια στιγμή στα τέλη του Ιανουαρίου αν θυμάμαι καλά – ότι όχι μόνο δεν έχω πειστεί για την εικόνα που βγαίνει από τι αρχές του χρόνου για τις πραγματικές εξελίξεις στην διεθνή οικονομική πραγματικότητα, αλλά πολύ περισσότερο, νομίζω ότι αυτή η εικόνα που κυριαρχεί από τις αρχές του χρόνου είναι το απολύτως αντίθετο από αυτό που συμβαίνει.

Όλοι οι διεθνείς Οργανισμοί, οι Κεντρικές Τράπεζες και κυρίως οι αγορές επί ένα και περισσότερο μήνα μας βομβαρδίζουν με τρέχοντα στατιστικά στοιχεία που διαψεύδουν την αρχική εκτίμηση ότι το 2023 είναι μία πολύ δύσκολη χρονιά που θα αφήσει πίσω της ότι «καλό» είχε συμβεί το 2022.

Η «νέα» εκτίμηση που άρχισε να διαχέεται με το που μπήκε το 2023 είναι πως «όχι κάναμε λάθος και τα πράγματα δεν θα είναι τόσο άσχημα, αντίθετα μπορεί να είναι και το ίδιο ή περισσότερο καλά…».

Αυτή η εκτίμηση είναι αυταπάτη. Κάτι περισσότερο, είναι τραγικό λάθος…

Επειδή όμως δεν θέλω να πέσω θύμα των ισχυρισμών μου, προσπάθησα αυτές τις ημέρες που είμαι σπίτι, να καταγράψω τα στοιχεία εκείνα που δικαιώνουν την εκτίμησή μου ότι κινδυνεύουμε να πέσουμε στην παγίδα των εντυπώσεων/επιθυμιών, όπως συνέβη το 70’, να πάρουμε την επιθυμία μας για πραγματικότητα.

Σου θυμίζω ότι μόλις πρόσφατα το ΔΝΤ αναθεώρησε προς τα πάνω τις εκτιμήσεις του για την πορεία της οικονομίας και ο επικεφαλής του ο Pierre-Olivier Gourinchas, δήλωσε ότι το 2023 «θα μπορούσε κάλλιστα να αποτελέσει σημείο καμπής», με τις οικονομικές συνθήκες να βελτιώνονται τα επόμενα χρόνια. «Είμαστε πολύ μακριά από οποιοδήποτε (σ.σ. σημάδι) παγκόσμιας ύφεσης».

Η πρόβλεψή του ΔΝΤ για την παγκόσμια ανάπτυξη αναθεωρήθηκε από το 2,7% στο 2,9%.

Βασικό του επιχείρημα ότι ο μαλακός χειμώνας στην Ευρώπη και η «επιστροφή» της Κίνας, μετά το τέλος της πολιτικής μηδενικού COVID, αλλάζουν το τοπίο.

Παρ’ όλα αυτά παραδέχονται ότι το 50% της φετινής προβλεπόμενης επέκτασης της οικονομίας θα προέλθει μόνο από την Κίνα και την Ινδία, ενώ αντίθετα οι μεγάλες ανεπτυγμένες οικονομίες θα επιβραδυνθούν με ανάπτυξη 1-2% και με την Βρετανία να είναι η μόνη μεγάλη οικονομία που συρρικνώνεται.

Η εικόνα και η πραγματικότητα πίσω από αυτή

Αναμφίβολα τα τρέχοντα στατιστικά στοιχεία που έχουμε δεν δείχνουν ύφεση.

Όμως δεν πρέπει να υποτιμήσει κανείς ότι η αύξηση της ανάπτυξης επιβραδύνεται το πολύ σε 1% στις ανεπτυγμένες οικονομίες και πολύ κάτω από τα προηγούμενα ποσοστά στον λεγόμενο «Νότο», ενώ την ίδια στιγμή η απασχόληση έχει σταματήσει να βελτιώνεται και η ανεργία αρχίζει να αυξάνεται, σε συνθήκες όπου ο πληθωρισμός συνεχίζει να αυξάνεται πολύ πάνω αύξησης των μισθών, διαμορφώνοντας ξεκάθαρες προοπτικές για την ιδιωτική και την δημόσια κατανάλωση.

Να δούμε όμως τις κυριαρχεί στο οικονομικό «κλίμα» και από που τρέφεται αυτό το «κλίμα» της αισιοδοξίας.

Πάμε πρώτα στις ΗΠΑ όπου όλοι έχουν μείνει με το στόμα ανοικτό για το πόσο ισχυρή εμφανίζεται η οικονομία (παραθέτω στοιχεία αλλά και τις σχετικές παρατηρήσεις όπως τις έχω εντοπίσει σε επίσημες ανακοινώσεις και σχετικές αναλύσεις).

• Τα καθαρά στοιχεία για τις θέσεις εργασίας τον περασμένο μήνα έδειξαν άλμα άνω των 500.000, με το επίσημο ποσοστό ανεργίας να πέφτει στο 3,4%, το χαμηλότερο των τελευταίων 54 ετών.
• Επίσης, τα τελευταία στοιχεία για τις λιανικές πωλήσεις έδειξαν απότομη άνοδο τον Ιανουάριο.

Με την αγορά εργασίας να ανθεί και οι καταναλωτές να ξοδεύουν, όλες οι συζητήσεις για ύφεση φέτος εμφανίζονται στην καλύτερη περίπτωση ανεπίκαιρες.

Να τις δούμε όμως αυτές τις εξελίξεις από πιο κοντά και περισσότερο αναλυτικά για να διαπιστώσουμε αν είναι έτσι.
Από τα στατιστικά στοιχεία προκύπτει ότι μεγάλο μέρος της αύξησης της απασχόλησης του περασμένου έτους και του χαμηλού ποσοστού ανεργίας κρύβει μία διαφορετική πραγματικότητα, που μπορεί να εξηγηθεί από στατιστικές «προσαρμογές» που στο μεταξύ έγιναν για την μέτρησή της και από τον μεγάλο αριθμό ατόμων που δεν επέστρεψαν στην εργασία μετά τον COVID, προκαλώντας έτσι μια πολύ «σφιχτή» αγορά εργασίας.

Η απασχόληση και η ανεργία

Συγκεκριμένα τον Ιανουάριο σημειώθηκε μια στατιστική «προσαρμογή» που πρόσθεσε επιπλέον 1,6 εκατομμύρια «εργαζόμενους» για να εξηγήσει μισθοδοσίες που έλειπαν από τα δεδομένα.

Τι ακριβώς ήταν αυτές οι θέσεις; Τον περασμένο Μάρτιο του 2022, υπήρχαν 132,6 εκατομμύρια εργαζόμενοι πλήρους απασχόλησης. Τον Ιανουάριο του 2023, οι θέσεις πλήρους απασχόλησης βρέθηκαν πάλι 132,6 εκατ. Δεν υπήρξε αύξηση των θέσεων πλήρους απασχόλησης σε δέκα μήνες. Αντίθετα, οι θέσεις μερικής απασχόλησης αυξήθηκαν κατά 1,5 εκατ. Τι έχει συμβεί; Αυτό που έχουμε είναι μια αγορά εργασίας όπου αυξήθηκαν οι εργαζόμενοι που έχουν μόνο μερική απασχόληση και όπου συχνά δουλεύουν σε δύο ή τρεις θέσεις εργασίας για να τα βγάλουν πέρα λόγω της απώλειας του πραγματικού εισοδήματος από τον πληθωρισμό.

Να δούμε όμως τι λένε τα στατιστικά στοιχεία για την εξέλιξη του ρυθμού ανάπτυξης. Ο ρυθμός αύξησης του πραγματικού ΑΕΠ των ΗΠΑ επιβραδύνθηκε από 5,4% yoy το 4ο τρίμηνο του 2021, σε μόλις 1,0% yoy το 4ο τρίμηνο του 2022. Το αξιοσημείωτο εδώ είναι ότι τα αποθέματα αγαθών (η προσπάθεια αναπλήρωσής τους) είναι υπεύθυνα για πάνω από το 50% του ετήσιου ρυθμού το 4ο τρίμηνο. Οι πωλήσεις σε καταναλωτές και παραγωγούς παρέμειναν σχεδόν σταθερές, ενώ οι επιχειρηματικές επενδύσεις αυξήθηκαν με ρυθμό κάτω του 2%.

Η αύξηση του πραγματικού ΑΕΠ των ΗΠΑ επέστρεψε τελικά στον προ πανδημίας ρυθμό τάσης, αλλά μετά από τρία χρόνια ύφεσης και κάτω από την τάση ανάπτυξης.

Κατά την γνώμη μου τα στοιχεία που προειδοποιούν για αναπόφευκτη ύφεση στις ΗΠΑ φέτος είναι πρώτον ότι ένα σημαντικό τμήμα της οικονομίας συρρικνώνεται ήδη με την αγορά κατοικίας να κατρακυλά εδώ και μήνες. Δεύτερον και πιο σημαντικό αν και όχι «θορυβώδες» στοιχείο είναι ότι η αύξηση της παραγωγικότητας τείνει να γίνει μηδενική. Στην πραγματικότητα η αύξηση της παραγωγής εξαρτάται από το εύρος της απασχόλησης και το κόστος παραγωγής ανά μονάδα παραγωγής, δηλαδή απο πρώτες ύλες και μισθούς.

Παραθέτω δύο δημοσιευμένα διαγράμματα που «φωνάζουν» από μόνα τους.

Ο μεταποιητικός PMI των ΗΠΑ (δείκτης δραστηριότητας) βρίσκεται πολύ κάτω από το σημείο συρρίκνωσης του 50.

Μ’ αυτά και μ’ αυτά παρά το γεγονός ότι επιχειρείται να στηριχθεί ένα κλίμα αισιοδοξίας από τους διεθνείς οργανισμοί με κάποιες αυξήσεις στις προβλέψεις τους για φέτος, δεν μπορούν να μην παραδεχθούν την εξαιρετικά αδύναμη «ανάπτυξη» το 2023. Είναι σαφές ότι η οικονομική ανάπτυξη «θα είναι πολύ κάτω από τον μέσο όρο δέκα ετών πριν από την πανδημία, ο οποίος με τη σειρά του ήταν κάτω από τον μέσο όρο των ετών πριν από τη Μεγάλη Ύφεση του 2008».

Και τα στοιχεία είναι συντριπτικά. «Το ΔΝΤ υπολογίζει ότι η ύφεση της πανδημίας έχει «σημαδέψει» τις οικονομίες με μέση απώλεια πραγματικής παραγωγής 4% από το 2019 σε σχέση με την τάση της ανάπτυξης στο παρελθόν. Παρόλο που το ΔΝΤ αναθεώρησε την πρόβλεψή του μαζί με μια πιο αισιόδοξη άποψη για τη φετινή οικονομική δραστηριότητα, η παγκόσμια πρόβλεψή του κατά 2,9% εξακολουθεί να είναι πολύ χαμηλότερη από τον μέσο όρο του 3,8% ετησίως κατά τη διάρκεια της Μακράς Ύφεσης της δεκαετίας του 2010, η οποία με τη σειρά της ήταν μια υποβάθμιση της ανάπτυξης πριν από τη Μεγάλη Ύφεση του 2008-9. Η ταχύτερα αναπτυσσόμενη οικονομία της G7 φέτος θα είναι η Ιαπωνία με 1,8%. Το Ηνωμένο Βασίλειο θα είναι η μόνη οικονομία σε ύφεση…» (Michael Roberts).

Από την ίδια αναλυτική παρουσίαση προσθέτω το ακόλουθο για την Ευρώπη: «Η Ευρωζώνη προβλέπεται να αναπτυχθεί μόλις 0,7%. Η οικονομία της Ευρωζώνης αναπτύχθηκε μόλις 0,1% το 4ο τρίμηνο του 2022, οπότε δεν υπήρξε συρρίκνωση. Ωστόσο, ο αριθμός αυτός περιλάμβανε την εντελώς παραπλανητική αύξηση του ΑΕΠ που καταγράφηκε για την Ιρλανδία. Η Γερμανία και η Ιταλία συρρικνώθηκαν, ενώ η Γαλλία μόλις ξέφυγε από τη συρρίκνωση. Εκτός ευρωζώνης, τόσο η Σουηδία όσο και το Ηνωμένο Βασίλειο συρρικνώθηκαν. Οι συνολικές επενδύσεις εξακολουθούν να είναι χαμηλότερες από το επίπεδο στο τέλος του 2019…».

Και σε όλα αυτά βέβαια έχω αφήσει μέχρι στιγμής εκτός το θέμα της νομισματικής πολιτικής και των συνεπειών της, καθώς Fed, EKT και ΒοΕ, συνεχίζουν να αυξάνουν τα επιτόκια παρατείνοντας τις τελευταίες ημέρες τον ορίζοντα αυτής της διαδικασίας ακόμα περισσότερο μέσα στο 2023. Η αύξηση των επιτοκίων όπως έχουν παραδεχθεί οι κεντρικοί τραπεζίτες δεν μπορεί να μειώσει άμεσα τον πληθωρισμό. Στοχεύει αφ’ εντός στην μείωση της ζήτησης (κατανάλωση-επενδύσεις) και αφ’ εταίρου στην καταστολή των πληθωριστικών προσδοκιών, και έτσι έμμεσα στην μείωση του πληθωρισμού. Όπως είχε μάλλον κυνικά ξεκαθαρίσει πριν καιρό ο Andrew Bailey, διοικητής της Τράπεζας της Αγγλίας: «Η νομισματική πολιτική δεν θα αυξήσει την προσφορά τσιπ ημιαγωγών, δεν θα αυξήσει την ποσότητα του ανέμου (σ.σ. για την παραγωγή ενέργειας από τις ανεμογεννήτριες) και ούτε θα παράγει περισσότερους οδηγούς βαρέων οχημάτων». Την ίδια στιγμή όμως που η νομισματική πολιτική δεν μπορεί να μειώσει άμεσα στον πληθωρισμό αυξάνει το κόστος δανεισμού και εξυπηρέτησης του υφιστάμενου χρέους, δηλαδή τις απαιτήσεις για αναχρηματοδότηση ή εξόφλησή του ή για επενδύσεις πιέζοντας ακόμα περισσότερο προς τα πάνω το συνολικό κόστος της οικονομικής δραστηριότητας.

Είναι αλήθεια ότι ο ονομαστικός πληθωρισμός φαίνεται ότι σαν να έχει πιάσει ταβάνι και αρχίζει να μειώνεται. Αλλά από την πλευρά της ΕΚΤ η πλέον αρμόδια και μέλος του διοικητικού συμβουλίου Isabel Schnabel «ομολόγησε» δημόσια ότι αυτή η πτώση δεν προέρχεται από την πράξη της ΕΚΤ. «Δεν μπορείτε να πείτε ότι η νομισματική πολιτική έχει τέτοιο αντίκτυπο που μπορούμε να ελπίζουμε ότι ο πληθωρισμός θα φτάσει τον στόχο του 2% μεσοπρόθεσμα». Αντίθετα όπως σημειώνεται σε πολλές αναλύσεις που επιβεβαιώνονται από τα στατιστικά στοιχεία «ο πληθωρισμός υποχωρεί κυρίως λόγω της κορύφωσης των τιμών της ενέργειας και των τροφίμων. Ο «δομικός» πληθωρισμός (εξαιρουμένων των τροφίμων και της ενέργειας) αποδεικνύεται «πιο επίμονος». Σύμφωνα με το ΔΝΤ, ακόμη και μέχρι το 2024, ο προβλεπόμενος μέσος ετήσιος ονομαστικός και δομικός πληθωρισμός θα εξακολουθεί να είναι πάνω από τα προ πανδημίας επίπεδα σε περισσότερο από το 80% των χωρών…».

Στο σημείο αυτό ο Michael Roberts σε ένα σημείωμά του υπενθυμίζει κάτι που συνήθως ξεχνάμε: «αυτό είναι το ποσοστό πληθωρισμού, όχι το επίπεδο των τιμών. Ακόμη και αν ο πληθωρισμός επιβραδυνθεί, εξακολουθεί να σημαίνει ότι τα επίπεδα τιμών θα παραμείνουν πολύ υψηλότερα από ό, τι ήταν πριν από την πανδημία - 15% υψηλότερα στην περίπτωση των ΗΠΑ και πολύ υψηλότερα σε άλλες οικονομίες. Αυτό είναι ένα μόνιμο πλήγμα για το βιοτικό επίπεδο και για την δυνατότητα να ξοδεύουν περισσότερα, καθώς οι αυξήσεις των μισθών και τώρα ακόμη και οι αυξήσεις των κερδών δεν μπορούν να συμβαδίσουν…».
Και εδώ φτάνουμε στο «κλειδί» του πραγματικού προβλήματος, που είναι η εξέλιξη των κερδών.

«Κατά τη διάρκεια της ανάκαμψης το 2021 μετά την πτώση του COVID, τα κέρδη εκτινάχθηκαν στα ύψη, εν μέρει από τις κρατικές επιδοτήσεις και εν μέρει από την ικανότητα των επιχειρήσεων να αυξήσουν τις τιμές των προϊόντων τους. Αλλά τώρα «το σκουλήκι ξαναγυρίζει…». Το αυξανόμενο κόστος των τόκων συμπιέζει στο ένα άκρο, ενώ η επιβράδυνση της οικονομικής ανάπτυξης και των πωλήσεων συμπιέζει στο άλλο. Τα περιθώρια κέρδους μειώνονται από τα υψηλά. Σύμφωνα με τη FactSet, τα εταιρικά λειτουργικά κέρδη των ΗΠΑ (πωλήσεις μείον κόστος) μειώνονται.

Το διάγραμμα των FT είναι ενδεικτικό του τι πραγματικά συμβαίνει εδώ. Αν τα κέρδη αρχίζουν να μειώνονται και να συνεχίζουν να μειώνονται, αυτό οδηγεί σε μείωση των επενδύσεων (σ.σ. «επενδυτική απεργία») και οι απολύσεις εργαζομένων ακολουθούν προκειμένου να μειωθούν οι απώλειες. Η μείωση των κερδών στον τομέα της Τεχνολογίας ήδη έχει αρχίσει να μεταφράζεται σε μείωση προσωπικού και αυτό αρχίζει να εξαπλώνεται σε άλλους τομείς της οικονομίας, βιομηχανία, εμπόριο, κ.λπ.

Φίλτατε άφησα εκτός αναφοράς στο σημείωμα αυτό τον βασικό και αλάθητο μέχρι σήμερα δείκτη πρόβλεψης της ύφεσης στην Οικονομία, την αναστροφή της καμπύλης αποδόσεων των ομολόγων, αλλά αυτό μας χτυπάει το καμπανάκι εδώ και αρκετούς μήνες.

Γι' αυτό και δεν επανέρχομαι σ’ αυτό. Και επιπλέον νομίζω ότι σε κούρασα και δεν θα το ήθελα αυτό.

Πριν όμως σε αφήσω, να σου θυμίσω ότι ένα νέο «γεωπολιτικής φύσης» επεισόδιο, όπως συνέβη πριν από ένα ακριβώς χρόνο – αλλά και την δεκαετία του 70’ για να μη ξεχνιόμαστε – θα μπορούσε να καταστήσει όλα αυτά τα στατιστικά στοιχεία για άλλη μία φορά - όσο δεν μαθαίνουμε από την ιστορία – εντελώς επουσιώδη.

Σε χαιρετώ και τα λέμε από κοντά όταν θα μπορώ να ξεπεράσω το εμπόδιο της κλειστής πόρτας…».

Γ. Αγγέλης