Η Ελλάδα δεν είναι ούτε η μόνη που καταγράφει χαμηλά ποσοστά ανακύκλωσης ούτε η μόνη που παράγει πλαστικά και τοξικά απόβλητα σε επίπεδα που εμποδίζουν την επίτευξη των στόχων για την κυκλική οικονομία και την πράσινη μετάβαση.
Ο ΟΟΣΑ έχει προβλέψει ότι η κατανάλωση πλαστικού θα τριπλασιαστεί έως το 2060 αλλά σε αντίθεση με ό,τι πολλοί υποθέτουν, οι περισσότερες συσκευασίες δεν ανακυκλώνονται. Αντίθετα, καταλήγουν σε χωματερές ή δυνητικά τοξικούς αποτεφρωτήρες. Υπολογίζεται ότι περίπου το 40% των πλαστικών συσκευασιών που παράγονται σε όλη την Ευρώπη ανακυκλώνεται με αποτέλεσμα εκατομμύρια τόνοι – από το υπόλοιπο 60% - να καταλήγουν είτε στους ωκεανούς είτε σε χώρους υγειονομικής ταφής και αποτέφρωσης.
Ο ευρωπαϊκός στόχος για την ανακύκλωση ανέρχεται στο 55% για το 2030 και στο 50% για το 2025, κάτι που σημαίνει ότι μέσα σε δύο χρόνια οι περισσότερες χώρες πρέπει να επιδοθούν σε έναν αγώνα δρόμου για να καλύψουν το χαμένο έδαφος. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Eurostat (2020), ο ευρωπαϊκός μέσος όρος για την ανακύκλωση πλαστικής συσκευασίας ήταν 37,6% με την Ελλάδα να πιάνει ακριβώς αυτό το ποσοστό και να προπορεύεται άλλων κρατών όπως είναι η Πορτογαλία (34%), η Πολωνία (31,5%), η Νορβηγία (27,9%), η Δανία (22,9%) και η Γαλλία (21,4%) ενώ βρίσκεται αρκετά πίσω από χώρες που ήδη έχουν πιάσει από νωρίς το στόχο όπως είναι η Ολλανδία (57,2%), η Σλοβακία (56,3%), η Λιθουανία (56,1%) και η Ισπανία (51,4%).
Από την άλλη, η ζήτηση για πλαστικό παραμένει υψηλή και αναμένεται να αυξηθεί, κάτι που δικαιολογεί και τις δεκάδες νέες μονάδες αποτέφρωσης που σχεδιάζονται σε όλη την Ευρώπη, πυροδοτώντας ανησυχίες για αύξηση των τοξικών ρύπων.
Το πλαστικό είναι κατασκευασμένο ορυκτά καύσιμα που επιδεινώνουν την κλιματική κρίση. Ερευνητές στις Ηνωμένες Πολιτείες προβλέπουν ότι η παραγωγή και η απόρριψη πλαστικών θα ευθύνεται για το 15% των παγκόσμιων εκπομπών CO2 έως το 2050. Ευρωπαϊκές και αμερικανικές μελέτες υπολόγισαν πρόσφατα ότι 11 εκατομμύρια τόνοι πλαστικών απορριμμάτων ρέουν στους ωκεανούς ετησίως, μια ποσότητα που θα μπορούσε να διπλασιαστεί μέχρι το 2030, εάν δεν ληφθούν μέτρα.
Το 2015, η ΕΕ παρουσίασε το σχέδιο δράσης για μια κυκλική οικονομία όμως, οκτώ χρόνια μετά, μένουν πολλά ακόμη να γίνουν. Η καύση απορριμμάτων στην Ευρώπη αυξήθηκε κατά 40% μεταξύ 2018 και 2020 ενώ συχνά η διάχυση της ευθύνης μεταξύ κεντρικής κυβέρνησης, δήμων και παραγωγών/επιχειρήσεων δυναμιτίζει την εφαρμογή ενός κυκλικού μοντέλου.
Νέα έρευνα του οργανισμού Investigate Europe, επισημαίνει ότι οι προσπάθειες για την οικοδόμηση μιας κυκλικής οικονομίας αποτυγχάνουν. Και μάλιστα, οι διαπιστώσεις αυτές δεν αποτελούν προϊόν θεωρητικών προσεγγίσεων αλλά το αποτέλεσμα επιτόπιας έρευνας σε εργοστάσια ανακύκλωσης, αποτεφρωτήρες και χωματερές στην Πορτογαλία, στη Γαλλία, στην Πολωνία και στην Ελλάδα. Όπως υπογραμμίζει η αναφορά, οι κυβερνήσεις επιτρέπουν στους παραγωγούς πλαστικών και στις πολυεθνικές να επηρεάζουν τα συστήματα διαχείρισης απορριμμάτων και να είναι οι μεσίτες μεταξύ των δήμων, των επιχειρήσεων ανακύκλωσης και των φορέων αποτέφρωσης. Ακόμη, παρόλο που οι επιχειρήσεις που χρησιμοποιούν πλαστικές συσκευασίες υποχρεούνται να χρηματοδοτούν την ανακύκλωση των απορριμμάτων τους, ένα μεγάλο ποσοστό αφήνει τους δήμους και τους φορολογούμενους να πληρώνουν μεγάλο μέρος του λογαριασμού.
Ένα τρίτο εμπόδιο είναι η έλλειψη χρηματοδότησης για υποδομές των τοπικών αρχών, οι οποίες είναι ανεπαρκώς εξοπλισμένες για να καταπολεμήσουν τον αυξανόμενο αριθμό παράνομων επιχειρήσεων απορριμμάτων σε ολόκληρη την ήπειρο.
Όταν το πρόβλημα βρίσκεται πλέον στο … σπίτι μας
Για μεγάλο χρονικό διάστημα, οι ευρωπαϊκές χώρες διαχειρίζονταν τα πλαστικά τους απορρίμματα στέλνοντάς τα «μακριά από το σπίτι τους», υποτίθεται για να ανακυκλωθούν. Αλλά δεδομένου ότι οι ασιατικές χώρες, οι οποίες ήταν και από τους βασικούς υποδοχείς, και κυρίως η Κίνα, απαγόρευσαν τέτοιες εισαγωγές το 2018, το πλαστικό ταξιδεύει από χώρα σε χώρα εντός των ευρωπαϊκών συνόρων. Παρά τα ελλιπή επίσημα στοιχεία, έχει πιστοποιηθεί ότι οι χώρες της ΕΕ αποτέλεσαν σημεία διέλευσης 2,5 εκατομμυρίων τόνων πλαστικών απορριμμάτων το 2021. Αυτά τα απόβλητα συχνά καταλήγουν όχι σε μονάδες ανακύκλωσης, αλλά σε παράνομους χώρους υγειονομικής ταφής.
Εκτός από τα κενά στο θεσμικό πλαίσιο και την έλλειψη πολιτικής βούλησης, η αναποτελεσματικότητα των επιθεωρήσεων αποτελεί άλλον έναν ανασταλτικό παράγοντα καταπολέμησης του φαινομένου.
Οι έρευνες είναι συχνά δαπανηρές και οι ποινές (στις ελάχιστες περιπτώσεις που αυτές επιβάλλονται) είναι μικρές. Η επιθεώρηση αποτελεί ένα δύσκολο πεδίο για πολλούς λόγους: τα κράτη μέλη κατανέμουν τα απόβλητα διαφορετικά, δεν υπάρχουν πρότυπα επιθεώρησης, υπάρχει έλλειψη αξιόπιστων δεδομένων και δεν υπάρχει κεντρική ηλεκτρονική ανταλλαγή πληροφοριών.
Τι ετοιμάζει η Ευρωπαϊκή Ένωση
Για την ανταλλαγή βασικών πληροφοριών, η ΕΕ θέλει να χρησιμοποιήσει το IMSOC, το σύστημα διαχείρισης πληροφοριών για επίσημες επιθεωρήσεις. Περιέχει ήδη πληροφορίες, για παράδειγμα, για μη ασφαλή τρόφιμα ή ζωοτροφές, αλλά προς το παρόν χρησιμοποιείται μόνο από 32 από τις 148 χώρες. Η Κομισιόν θέλει να αυστηροποιήσει τους κανόνες για την πρόληψη του παράνομου εμπορίου αποβλήτων μεταξύ των χωρών, με έναν αναθεωρημένο κανονισμό για τη μεταφορά αποβλήτων (WSR) που προγραμματίζεται για το 2025.
Τα τελευταία χρόνια, η ΕΕ έχει χρηματοδοτήσει αρκετά προγράμματα για να βοηθήσει τα κράτη μέλη να συνδεθούν και να αντιμετωπίσουν τα απόβλητα, αλλά ο αντίκτυπος ήταν ελάχιστος. Η επιχείρηση Demeter, η οποία στοχεύει όλα τα είδη παράνομων επικίνδυνων αποβλήτων παγκοσμίως με ad-hoc ενέργειες, συμπεριλαμβανομένης της ΕΕ, κατάσχεσε σχεδόν 4000 τόνους απορριμμάτων κατά την τελευταία της εκστρατεία τον Οκτώβριο.
Ενώ οι παράνομες δραστηριότητες παραμένουν σε μεγάλο βαθμό ανεξέλεγκτες, πολλοί παραγωγοί συνεχίζουν να βοηθούν στην αντιμετώπιση του προβλήματος των πλαστικών απορριμμάτων στην Ευρώπη. Οι εταιρείες που τυλίγουν τα προϊόντα τους σε πλαστικό έχουν κεντρικό ρόλο στη διαδικασία διαχείρισης απορριμμάτων. Αλλά δεν έχουν κανένα ισχυρό κίνητρο για να μειώσουν τη χρήση νέου πλαστικού.
Ένα τέτοιο κίνητρο θα μπορούσε να είναι η Διευρυμένη Ευθύνη Παραγωγού (EPR), ένας μηχανισμός που υποτίθεται ότι υποχρεώνει τους ρυπαίνοντες να πληρώνουν για τον πλήρη κύκλο ζωής του προϊόντος, από την παραγωγή, την κατανάλωση , τα απόβλητα και την ανακύκλωση σε πρώτη ύλη για νέο πλαστικό.
Όταν η Επιτροπή της ΕΕ υιοθέτησε την ιδέα EPR στην οδηγία της για τα απόβλητα το 2008, κάλεσε επίσης τις κυβερνήσεις «να ενθαρρύνουν το σχεδιασμό προϊόντων προκειμένου να μειώσουν τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις τους» καθώς το 80% της ανακυκλώσιμης δυνατότητας των συσκευασιών συμβαίνει στη φάση του σχεδιασμού.
Αλλά δεν υπήρχαν υποχρεωτικοί στόχοι ή κυρώσεις για όσους χρησιμοποιούσαν πολλά πλαστικά στα μπουκάλια ή τα κουτιά τους, καθιστώντας τα μη ανακυκλώσιμα. «Οι ενέργειες για την πρόληψη των απορριμμάτων λείπουν εδώ και 20 χρόνια. Αντίθετα, έχουμε επικεντρωθεί πλήρως στην ανακύκλωση», υποστηρίζει ο Helmut Maurer, πρώην ανώτερος εμπειρογνώμονας στη διεύθυνση κυκλικής οικονομίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.
Τα λόμπυ και οι «ασυμφωνίες»
Οι οργανώσεις ευθύνης παραγωγού (PROs), συχνά μη κερδοσκοπικές ομάδες που ελέγχονται από τη βιομηχανία, είναι επιφορτισμένες με την εφαρμογή του συστήματος. Οι παραγωγοί συσκευασιών και οι εταιρείες που χρησιμοποιούν πλαστικές συσκευασίες είναι μέλη PRO. Τα μέλη πληρώνουν ένα τέλος στο PRO για κάθε τόνο που κυκλοφορούν στην αγορά. Καθώς είναι στρατηγικά τοποθετημένοι μεταξύ δήμων που συλλέγουν απορρίμματα και επιχειρήσεις ανακύκλωσης, οι PRO θεωρούνται ισχυροί παίκτες στα συστήματα πλαστικών απορριμμάτων.
«Από την άποψη της αποτελεσματικότητας, είναι λογικό να υπάρχει ένα ενιαίο μέρος όπου συλλέγονται δεδομένα, ανακυκλώνετε και διαχειρίζεστε αποτεφρωτήρες», εξηγεί η Janine Röling από την ολλανδική ΜΚΟ Recycling Netwerk. «Αλλά στην πραγματικότητα, οι PRO έχουν καταστεί ομάδες λόμπι που εκπροσωπούν τα συμφέροντα των παραγωγών».
Τα τέλη PRO υπολογίζονται από την ποσότητα συσκευασίας που διατίθεται στην αγορά κατά την πώληση εμφιαλωμένου νερού, αναψυκτικών κλπ. Τα χρήματα υποτίθεται ότι θα χρηματοδοτήσουν την τοπική συλλογή απορριμμάτων και θα βοηθήσουν στην επιτάχυνση των διαδικασιών ανακύκλωσης. Καθώς οι PRO είναι συχνά μονοπώλια, τείνουν να έχουν το πάνω χέρι στις διαπραγματεύσεις. Οι δήμοι σε όλη την Ευρώπη ισχυρίζονται ότι δεν αποζημιώνονται αρκετά, γεγονός που αφήνει τους φορολογούμενους να πληρώνουν μέρος του λογαριασμού.
Η Citeo, η βασική εταιρεία PRO της Γαλλίας, περιλαμβάνει μεταξύ των μελών της τους κολοσσούς της βιομηχανίας Coca-Cola, Danone, L'Oréal και Carrefour. Είναι υποχρεωμένη από την κυβέρνηση να καλύψει το 80% των δαπανών συλλογής και ανακύκλωσης που βαρύνουν τις Αρχές. Ωστόσο, οι δήμοι συχνά διαφωνούν με τον υπολογισμό. Η Amorce, μια εθνική ένωση δήμων, είπε ότι η Citeo αποζημιώνει το πολύ το 40% των δαπανών τους κάτι που μεταφράζεται σε έλλειμμα χρηματοδότησης ύψους 1 δισεκατομμυρίου ευρώ.
Η αποτέφρωση κερδίζει έδαφος
Όσο περισσότερο πλαστικό παράγεται από τους κατασκευαστές, τόσο περισσότερα πλαστικά προορίζονται για απόρριψη. Αν και η ικανότητα ανακύκλωσης επεκτείνεται, τα πλαστικά απόβλητα αποστέλλονται όλο και περισσότερο σε μονάδες αποτέφρωσης. Αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στη συνεχώς αυξανόμενη κατανάλωση αλλά είναι και αποτέλεσμα της απαγόρευσης εισαγωγής πλαστικών απορριμμάτων από την Κίνα το 2018. Τα επόμενα δύο χρόνια, η ποσότητα των απορριμμάτων που αποτεφρώθηκε στην ΕΕ αυξήθηκε κατά 39%.
Σχεδόν 500 εργοστάσια σε όλη την Ευρώπη έκαψαν οικιακά απορρίμματα το 2020, σύμφωνα με τον βιομηχανικό σύνδεσμο CEWEP. Οι εγκαταστάσεις εκπέμπουν 300 κιλά υπολειμμάτων ανά τόνο απορριμμάτων που αποτεφρώνονται. Αυτές οι σκόνες και τα υπολείμματα μπορεί να είναι πολύ τοξικά.
Ωστόσο, η επιχείρηση αποτέφρωσης τείνει να καταστεί λιγότερο επικερδής από το 2028. Στη συνέχεια, η ΕΕ θα συμπεριλάβει τα εργοστάσια στο Ευρωπαϊκό Σύστημα Εμπορίας Εκπομπών, αναγκάζοντας τα εργοστάσια να πληρώνουν για τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου. Αλλά οι μονάδες αποτέφρωσης θα εξακολουθούν να καίνε πλαστικό στο μέλλον δεδομένου ότι και τότε θα υπάρχουν συσκευασίες.
Για να κλείσει ο φαύλος κύκλος, πρέπει να αλλάξει η σύνθεση της συσκευασίας. Μέχρι στιγμής όμως συμβαίνει το αντίθετο. «Η βιομηχανία αύξησε την ποσότητα των φθηνών εύκαμπτων και πολυστρωματικών πλαστικών», αναφέρει η εταιρεία συμβούλων Changing Markets σε πρόσφατη έκθεση.
Σε ανοιχτή επιστολή τους, αρκετές ΜΚΟ, συμπεριλαμβανομένου του European Environmental Bureau και της Zero Waste Europe, ζήτησαν «ένα πραγματικά κυκλικό σχέδιο που προετοιμάζει τα πλαστικά για επαναχρησιμοποίηση και ανακύκλωση».
