Ροή
Οι αξιωματούχοι της Ευρωπαϊκής Ένωσης προσβλέπουν στο 2030 ως πιθανό στόχο για τη διεύρυνση στα Δυτικά Βαλκάνια. Κατά την προετοιμασία, οι κυβερνήσεις των έξι υποψήφιων χωρών (Κόσοβο, Βόρεια Μακεδονία, Σερβία, Βοσνία - Ερζεγοβίνη, Μαυροβούνιο και Αλβανία) της περιοχής μετρούν πόσο αυστηρά εφαρμόζουν οι Βρυξέλλες τις οδηγίες και τους κανονισμούς τους - με τον ενεργειακό τομέα να διαδραματίζει ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο, δεδομένης της σημασίας του για την οικονομική ανάπτυξη, την κοινωνική σταθερότητα και τον αντίκτυπο στο κλίμα.
Η γειτονική Βουλγαρία αποτελεί αντιπροσωπευτικό παράδειγμα. Αν και μέλος της ΕΕ εδώ και δεκαπέντε χρόνια, η Βουλγαρία εξακολουθεί να βασίζεται στον άνθρακα για να παράγει περισσότερο από το ήμισυ της ηλεκτρικής της ενέργειας και ο ενεργειακός της τομέας εξακολουθεί να κυριαρχείται από αναποτελεσματικές κρατικές οντότητες των οποίων η έλλειψη διαφάνειας παρέχει πρόσφορο έδαφος για ρωσική ανάμειξη, σύμφωνα με το Ινστιτούτο Διεθνών Οικονομικών Σπουδών της Βιέννης (wiiw). Ανάλογα προβλήματα χαρακτηρίζουν γενικότερα τους ενεργειακούς τομείς στα Δυτικά Βαλκάνια.
Λίγος ανταγωνισμός, πολύς άνθρακας και πάρα πολύ Ρωσία
Οι ενεργειακοί τομείς στα Δυτικά Βαλκάνια κυριαρχούνται από κρατικές επιχειρήσεις των οποίων η αδιαφάνεια και η κακοδιαχείριση παρεμπόδισαν τον ανταγωνισμό, επέτρεψαν τη ρωσική παρέμβαση και επιβράδυναν τις επενδύσεις στην ενεργειακή μετάβαση, όπως σημειώνει το ινστιτούτο wiiw.
Οι ιδιωτικοποιήσεις δικτύων ηλεκτρικής ενέργειας στη Σερβία στα μέσα της δεκαετίας του 2000 και στο Μαυροβούνιο το 2009, για παράδειγμα, αμαυρώθηκαν από ισχυρισμούς για υποτίμηση των κρατικών περιουσιακών στοιχείων προς όφελος των πολιτικά συνδεδεμένων επενδυτών και σε βάρος των κρατικών προϋπολογισμών. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, εν τω μεταξύ, επέκρινε πρόσφατα την έλλειψη διαφάνειας στην πρόσβαση στην υποδομή διαμετακόμισης φυσικού αερίου της Βόρειας Μακεδονίας. Και οι ανησυχίες σχετικά με τη διαφθορά, την κακοδιαχείριση και την υποβάθμιση του περιβάλλοντος σχετικά με το υδροηλεκτρικό έργο Kalivac στην Αλβανία έχουν οδηγήσει σε μεγάλες καθυστερήσεις και υπερβάσεις του κόστους, με το έργο τελικά να περιορίζεται σημαντικά.
Η Ρωσία εκμεταλλεύεται αυτές τις αδυναμίες του ενεργειακού τομέα τόσο για οικονομικό όσο και για γεωπολιτικό κέρδος. Η Συνολική Ενεργειακή Συμφωνία του 2007 μεταξύ της Σερβίας και της Ρωσικής Ομοσπονδίας, για παράδειγμα, αναθέτει μεγάλο μέρος της ενεργειακής ασφάλειας και του δημοσιονομικού ελέγχου της Σερβίας στη Ρωσία.
Στο πλαίσιο αυτό, η ρωσική Gazprom Neft απέκτησε το 50% των μετοχών της εθνικής εταιρείας πετρελαίου της Σερβίας, Naftna Industrija Srbij (NIS), ενώ η Gazprom εξασφάλισε το 6,15%, αποφέροντας μερίδιο ελέγχου 56,15% για τον ρωσικό κρατικό όμιλο Gazprom.
Η Σερβία είναι επίσης βασικός παίκτης στον αγωγό Balkan Stream, μια επέκταση του αγωγού TurkStream που μεταφέρει αποκλειστικά ρωσικό αέριο κάτω από τη Μαύρη Θάλασσα στην Τουρκία, στη συνέχεια μέσω της Βουλγαρίας στη Σερβία και την Ουγγαρία. Η Μόσχα συνεχίζει αυτό το έργο, που προηγουμένως ονομαζόταν South Stream, από το 2007 για να αντισταθεί στον ανταγωνισμό από το φυσικό αέριο του Αζερμπαϊτζάν, παρακάμπτοντας παράλληλα την Ουκρανία ως οδό διέλευσης προς τη Νοτιοανατολική Ευρώπη.
Σήμερα, ο Balkan Stream ενισχύει τις προσπάθειες τόσο του Σέρβου προέδρου Αλεξάνταρ Βούτσιτς όσο και του Ούγγρου προέδρου Βίκτορ Όρμπαν να εξισορροπήσουν τις σχέσεις μεταξύ ΕΕ και Ρωσίας.
Εν τω μεταξύ, οι κυβερνήσεις σε όλα τα Δυτικά Βαλκάνια απέτυχαν επίσης να καταβάλουν συντονισμένες προσπάθειες για τον ταχύτερο και πιο οικονομικό τρόπο μείωσης των εκπομπών άνθρακα στους ενεργειακούς τομείς των χωρών τους: τη μετάβαση από τον άνθρακα στο φυσικό αέριο ως κύριο καύσιμο για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας.
Αν και είναι επίσης ορυκτό καύσιμο, το φυσικό αέριο εκπέμπει μόνο το μισό έως το ένα τρίτο της ποσότητας διοξειδίου του άνθρακα όταν καίγεται από τον άνθρακα. Επιπλέον, η μετάβαση στο φυσικό αέριο είναι ένας οικονομικά αποδοτικός τρόπος διατήρησης επαρκών όγκων ηλεκτρικής ενέργειας για τη διατήρηση της οικονομικής ανάπτυξης, ακόμη και όταν οι χώρες συγκεντρώνουν τις τεράστιες επενδύσεις που απαιτούνται για την πλήρη μετάβαση σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας.
Είναι εφικτή η απεξάρτηση από την Ρωσία;
Το Μαυροβούνιο και η Αλβανία χρησιμοποιούν λιγότερο άνθρακα και περισσότερη υδροηλεκτρική ενέργεια. Ο άνθρακας ευθύνεται για το 43% της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στο Μαυροβούνιο, η υδροηλεκτρική ενέργεια παρέχει το 47% της ηλεκτρικής ενέργειας και η αιολική και η ηλιακή ενέργεια παρέχουν το υπόλοιπο 11%. Στην Αλβανία, η υδροηλεκτρική ενέργεια παράγει το 99% της ηλεκτρικής ενέργειας της χώρας, αλλά η παροχή είναι ανεπαρκής, γεγονός που απαιτεί αγορές ηλεκτρικής ενέργειας από γειτονικές χώρες, οι περισσότερες από τις οποίες παράγονται από άνθρακα.
Πολλοί ακτιβιστές για το κλίμα είναι ευχαριστημένοι που καμία από τις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων δεν βασίζεται στο φυσικό αέριο για την παραγωγή σημαντικών όγκων ηλεκτρικής ενέργειας, και υποστηρίζουν ότι η ΕΕ πιέζει αυτές τις υποψήφιες χώρες να μεταπηδήσουν απευθείας από τον άνθρακα στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Αυτό ακριβώς σχεδιάζει να κάνει το Κόσοβο.
Ωστόσο, είναι δύσκολο να καταλάβουμε πώς το Κόσοβο θα μπορέσει να προσελκύσει τις τεράστιες επενδύσεις που είναι απαραίτητες για την παραγωγή επαρκών ποσοτήτων ηλεκτρικής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές αρκετά γρήγορα ώστε να καλύψει σοβαρά ελλείμματα ηλεκτρικής ενέργειας και αρκετά οικονομικά για να διατηρήσει την πολιτική σταθερότητα, ειδικά με το 40% του πληθυσμού του να ζει κάτω από το όριο της φτώχειας.
Η κυβέρνηση της Σερβίας, αντίθετα, σχεδιάζει να αυξήσει τον ρόλο του φυσικού αερίου στην οικονομία της. Η Σερβία αγοράζει ρωσικό φυσικό αέριο εδώ και δεκαετίες. Τώρα σχεδιάζει να αυξήσει αυτές τις αγορές μέσω του αγωγού Balkan Stream.
Επιπλέον, η Βουλγαρία και η Σερβία ολοκληρώνουν μια χωριστή διασύνδεση φυσικού αερίου που θα μπορούσε θεωρητικά να παρέχει μη ρωσικές προμήθειες, αλλά στην πράξη μπορεί να παραδώσει αποκλειστικά ρωσικό αέριο -αν και μεταμφιεσμένο ως «τουρκικό αέριο» - μέσω μιας πρόσφατης συμφωνίας μεταξύ των κρατικών μονοπωλίων φυσικού αερίου της Τουρκίας και της Βουλγαρίας. Την ίδια στιγμή, το Βελιγράδι σχεδιάζει να διαφοροποιήσει τις προμήθειες φυσικού αερίου για να προσπαθήσει να μειώσει την εξάρτησή του από τη Ρωσία. Η Σερβία ελπίζει έτσι να αγοράσει αέριο από το Αζερμπαϊτζάν μέσω του Νότιου Διαδρόμου που υποστηρίζεται από την ΕΕ.
Ο Νότιος Διάδρομος αποτελείται από τον αγωγό φυσικού αερίου South Caucasus μέσω του Αζερμπαϊτζάν και της Γεωργίας, ο οποίος στη συνέχεια συνδέεται με τον αγωγό Trans - Anatolia (TANAP) σε όλη την Τουρκία, που με τη σειρά του τροφοδοτεί τον αγωγό Trans - Adriatic Pipeline (TAP) σε όλη την Ελλάδα και την Αλβανία και Αδριατική θάλασσα προς Ιταλία. Η γραμμή διασύνδεσης Ελλάδας - Βουλγαρίας (ICGB) θα εκτρέπει αέριο από το TANAP στα σύνορα Τουρκίας-Ελλάδας και θα το παραδίδει στη Βουλγαρία και από εκεί θα μπορεί σύντομα να εισέλθει στη Σερβία μέσω μιας νέας διασύνδεσης Βουλγαρίας-Σερβίας.
Η Αλβανία εξετάζει επίσης εάν θα εισαγάγει φυσικό αέριο στην οικονομία της για να επεκτείνει την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας με πιο οικονομικό τρόπο από την κατασκευή νέων υδροηλεκτρικών σταθμών, που έχουν πυροδοτήσει έντονες περιβαλλοντικές διαμαρτυρίες στο παρελθόν, όπως στο προαναφερθέν έργο φράγματος Kalivac. Έτσι, η κυβέρνηση της Αλβανίας εξετάζει εάν θα αναπτύξει τοπικά δίκτυα φυσικού αερίου σε δύο πόλεις, ίσως ως πρόδρομους για ένα εθνικό δίκτυο φυσικού αερίου.
Από την πλευρά τους, η Βόρεια Μακεδονία, η Βοσνία - Ερζεγοβίνη και το Μαυροβούνιο εξετάζουν σημαντικές επενδύσεις σε υποδομές φυσικού αερίου. Η Μόσχα, ωστόσο, εργάζεται για να κλειδώσει αυτές τις χώρες και τους γείτονές τους στην εξάρτηση από το ρωσικό φυσικό αέριο, με τη Ρωσία να αναπτύσσει τώρα επτά σταθμούς ηλεκτροπαραγωγής φυσικού αερίου, παράλληλα με την κινεζική χρηματοδότηση και τεχνολογία, στη Βόρεια Μακεδονία, τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, τη Σερβία και την Κροατία.
Βουλγαρία: Τα κρατικά μονοπώλια και ο άνθρακας
Σε αντίθεση με τα σχέδια πέντε από τις έξι χώρες των Δυτικών Βαλκανίων να υιοθετήσουν το φυσικό αέριο ως οικονομικά αποδοτικό τρόπο διατήρησης της οικονομικής ανάπτυξης και μείωσης των εκπομπών άνθρακα, η Βουλγαρία κινείται προς την αντίθετη κατεύθυνση τα τελευταία τριάντα χρόνια, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει το Ινστιτούτο Διεθνών Οικονομικών Σπουδών της Βιέννης.
Η κατανάλωση φυσικού αερίου μειώθηκε από 7 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα (BCM) το 1993 σε περίπου 3 BCM σήμερα. Ως αποτέλεσμα, ο άνθρακας παραμένει το κύριο καύσιμο για την παραγωγή του 56% της ηλεκτρικής ενέργειας της Βουλγαρίας. Αντίθετα, την ίδια περίοδο, η κατανάλωση φυσικού αερίου αυξήθηκε στην Ελλάδα από μηδέν σε 7 BCM και στην Τουρκία από 15 BCM σε 70 BCM.
Ακόμη χειρότερα, το Ινστιτούτο υπογραμμίζει ότι το σύστημα ηλεκτρικής ενέργειας της Βουλγαρίας παραμένει τόσο αναποτελεσματικό που το 80% της ενέργειας που απελευθερώνεται από την καύση άνθρακα στους σταθμούς ηλεκτροπαραγωγής χάνεται πριν φτάσει η ηλεκτρική ενέργεια στους πελάτες.
Αυτό δημιουργεί διπλό πλήγμα στους στόχους της ΕΕ για τη μείωση των αερίων του θερμοκηπίου: υπερβολική χρήση καυσίμων γενικά και υπερβολική εξάρτηση από το πιο βρώμικο καύσιμο, τον άνθρακα.
Η Βουλγαρία, όπως και η Σερβία, καταναλώνει κατά συνέπεια περισσότερο από τριπλάσια ενέργεια και εκπέμπει τρεις φορές περισσότερο άνθρακα ανά μονάδα ΑΕΠ από τα αρχικά κράτη μέλη της ΕΕ, τα οποία καταναλώνουν σημαντικούς όγκους φυσικού αερίου για δεκαετίες. Επομένως, δεν είναι τυχαίο ότι η ενεργειακή ένταση της οικονομίας της Βουλγαρίας σήμερα είναι περίπου ίση με εκείνη της Γερμανίας και της Ολλανδίας τη δεκαετία του 1970, όταν άρχισαν για πρώτη φορά να υιοθετούν φυσικό αέριο. Ωστόσο, αντί να μιμείται την Ολλανδία και τη Γερμανία στη μετάβαση από τον άνθρακα στο φυσικό αέριο, η βουλγαρική κυβέρνηση συνεχίζει να επιδοτεί την ηλεκτρική ενέργεια με καύση άνθρακα, διαιωνίζοντας δεκαετίες αδιαφανών ροών εσόδων που αποκτώνται και διανέμονται μέσω κρατικών ενεργειακών μονοπωλίων.
Επιπλέον, με το χαμηλότερο κατά κεφαλήν ΑΕΠ στην ΕΕ, οι ενεργειακές επενδύσεις της Βουλγαρίας πρέπει να είναι προσιτές, γεγονός που αποκλείει τις τεράστιες επενδύσεις κεφαλαίου που απαιτούνται για ένα άμεσο άλμα από τον άνθρακα στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Ο πιο οικονομικός -και επομένως πολιτικά βιώσιμος- τρόπος για τη Βουλγαρία να μειώσει τις εκπομπές άνθρακα θα ήταν να ενθαρρύνει τις ιδιωτικές επενδύσεις σε μια στροφή από την ηλεκτρική ενέργεια με καύση άνθρακα στο φυσικό αέριο.
Δυστυχώς, αυτό δεν συμβαίνει. Αντίθετα, το κρατικό ενεργειακό μονοπώλιο της Βουλγαρίας, Bulgaria Energy Holdings (BEH) - η οποία περιλαμβάνει τον προμηθευτή φυσικού αερίου Bulgargaz και τον χειριστή συστήματος μεταφοράς Bulgartransgaz - έχει παραγκωνίσει ιδιωτικές εταιρείες που επιθυμούν να επενδύσουν στην υποδομή φυσικού αερίου της Βουλγαρίας, εκτιμά το wiiw.
