Τα οφέλη από την ανάκτηση της επενδυτικής βαθμίδας αλλά και τις πολλές αβεβαιότητες και προκλήσεις - δημοσιονομικές και ευρύτερες οικονομικές – από το πλήγμα των καλοκαιρινών πυρκαγιών και των ακραίων βροχοπτώσεων στη Θεσσαλία καταγράφει η Έκθεση του Γραφείου Προϋπολογισμού του Κράτους στη Βουλή.
Στην παρουσίαση που έγινε από τον Συντονιστή Φραγκίσκο Κουτεντάκη, επισημαίνεται πως έχει σημασία το ευρύτερο κόστος σε όρους καταστροφής παραγωγικών συντελεστών, το οποίο σε συνδυασμό με το ενδεχόμενο εγκατάλειψης ορισμένων περιοχών θα προκαλέσει μακροχρόνιες απώλειες παραγωγικής δυναμικότητας. Αλλά και από δημοσιονομική άποψη, οι δύο κρίσιμες προϋποθέσεις ώστε να μην υπονομευτεί η δημοσιονομική σταθερότητα είναι αφενός η μέγιστη δυνατή κάλυψη της ανοικοδόμησης από ευρωπαϊκούς πόρους και αφετέρου η χρονική κατανομή των αποζημιώσεων ώστε να μην συγκεντρωθούν εξολοκλήρου σε ένα μόνο έτος, γιατί αλλιώς θα πρέπει να αναζητηθούν πρόσθετες πηγές εσόδων, τακτικές ή έκτακτες, ώστε να καλυφθεί το σχετικό κόστος χωρίς απόκλιση από τον δημοσιονομικό στόχο και επιβάρυνση του δημόσιου χρέους.
Το Γραφείο δίνει ειδική έμφαση στη βελτίωση που παρατηρείται στο πεδίο της φτώχειας και του αποκλεισμού, αλλά και στην «ψαλίδα» που ακόμη υπάρχει και πρέπει να κλείσει αλλά και στις – μεγάλες – δαπάνες του κράτους σε πεδία όπως η άμυνα και στις αντίστοιχα χαμηλές σε άλλα πεδία όπως η υγεία. Επίσης εξηγεί πως παρά τα πλήγματα που έφεραν οι πλημμύρες και οι πυρκαγιές, είναι εφικτός ο φετινός δημοσιονομικός στόχος.
Η πορεία της οικονομίας
Το Γραφείο αναφέρει πως ο ρυθμός μεγέθυνσης του ελληνικού ΑΕΠ κατά το δεύτερο τρίμηνο ήταν 2,7%, διαμορφώνοντας έναν μέσο ετήσιο ρυθμό στην περιοχή 2,3%-2,4% κατά το πρώτο εξάμηνο του 2023. Η ιδιωτική κατανάλωση, οι επενδύσεις και οι εξαγωγές υπηρεσιών ήταν οι βασικές συνιστώσες της ανάπτυξης. Λαμβάνοντας υπόψη και την έως τώρα πορεία των βραχυχρόνιων δεικτών και προσδοκιών, η πορεία της οικονομίας είναι συμβατή με τις προβλέψεις που διατύπωσε το Γραφείο Προϋπολογισμού στην έκθεσή του για το πρώτο τρίμηνο του 2023. Ο εναρμονισμένος πληθωρισμός διαμορφώθηκε στο 3,5% τον Αύγουστο, αισθητά μειωμένος σε σχέση με τον Αύγουστο του 2022 (11,2%) ενώ ο πυρήνας του (χωρίς ενέργεια και μη επεξεργασμένα τρόφιμα) μειώθηκε στο 6% (από 7,2% πέρυσι). Σημαντική είναι και η μείωση των τιμών παραγωγού και εισαγωγών στη βιομηχανία. Το έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών έχει συρρικνωθεί στα 7 δις (από 10,6 δις πέρυσι και 7,2 δις το 2021). Η ανεργία διαμορφώθηκε σε 10,8% τον Ιούλιο του 2023 έναντι 12,5% τον ίδιο μήνα του προηγούμενου έτους καθώς η απασχόληση αυξήθηκε κατά 2,6% και ο δείκτης μισθολογικού κόστους κατέγραψε ετήσια ονομαστική αύξηση κατά 4,3% το δεύτερο τρίμηνο.
Όσον αφορά τις δημοσιονομικές εξελίξεις, το πρωτογενές αποτέλεσμα του πρώτου επταμήνου του τρέχοντος έτους είναι βελτιωμένο κατά περίπου 1,3 δις σε σχέση με πέρυσι ενώ οι αποδόσεις των δεκαετών τίτλων του ελληνικού δημοσίου παρουσιάζουν σχετική σταθεροποίηση μειώνοντας τις διαφορές (spread) από τους αντίστοιχους τίτλους άλλων χωρών της Ευρωζώνης. Η βελτίωση προήλθε κυρίως από το «στενό» δημόσιο και αντισταθμίστηκε σε ένα βαθμό από το φορείς του ευρύτερου δημοσίου. Ο Κρατικός Προϋπολογισμός παρουσιάζει ταμειακό πρωτογενές πλεόνασμα 3.558 εκατ. ευρώ βελτιωμένο κατά 4.719 εκατ. ευρώ σε σύγκριση με το επτάμηνο Ιανουαρίου - Ιουλίου του 2022. Στους υπόλοιπους υποτομείς της Γενικής Κυβέρνησης, τα Νομικά Πρόσωπα εμφανίζουν μειωμένα έσοδα κατά 81 εκατ. ευρώ και αυξημένες δαπάνες κατά 1.030 εκατ. ευρώ. Οι Οργανισμοί Κοινωνικής Ασφάλισης (ΟΚΑ) καταγράφουν αυξημένα έσοδα κατά 389 εκατ. ευρώ και αυξημένες δαπάνες κατά 2.097 εκατ. ευρώ (κυρίως λόγω αύξησης των δαπανών για κοινωνικές παροχές), με συνέπεια την μείωση του πρωτογενούς αποτελέσματός τους, έλλειμμα 57 εκατ. ευρώ, κατά 1.708 εκατ. ευρώ σε σύγκριση με το επτάμηνο Ιανουαρίου - Ιουλίου του 2022.
Πηγές του Γραφείου θεωρούν πως ο στόχος για πρωτογενές πλεόνασμα 0,7% του ΑΕΠ για φέτος μπορεί να δεχθεί πιέσεις λόγω των φυσικών καταστροφών αλλά παραμένει εφικτός και υπενθυμίζουν πως το πρόγραμμα σταθερότητας είχε θέσει ως στόχο πρωτογενές πλεόνασμα που μπορεί να φτάσει και στο 1,1% του ΑΕΠ χωρίς να θεωρείται ωστόσο «πρόβλημα» μία επίδοση πέριξ του 0,7% του ΑΕΠ.
Οι αναβαθμίσεις
Σημαντικό «ατού» για την οικονομία θεωρείται από το Γραφείο η ανάκτηση της επενδυτικής βαθμίδας του ελληνικού δημόσιου χρέους από τον οίκο αξιολόγησης DBRS Morningstar που κατέστησε τα ελληνικά ομόλογα επιλέξιμα για τη νομισματική πολιτική της ΕΚΤ χωρίς την ανάγκη της εξαίρεσης (waiver) και ταυτόχρονα αυξάνει την ρευστότητα που μπορούν να αντλήσουν οι ελληνικές τράπεζες χρησιμοποιώντας ως ενέχυρο τα ομόλογα του Ελληνικού Δημοσίου. «Η αναβάθμιση αποτελεί αναγνώριση της ανθεκτικότητας και των προοπτικών της ελληνικής οικονομίας που ενισχύθηκε περαιτέρω από τις θετικές αξιολογήσεις που ακολούθησαν (R&I, Scope και Moody’s)» αναφέρεται.
Ως συνέπεια της αναβάθμισης αναμένεται να διευρυνθεί η βάση των αγοραστών των ελληνικών κρατικών ομολόγων ενώ, μεσοπρόθεσμα, θα μειωθεί το πριμ κινδύνου των ιδιωτικών επενδύσεων στην ελληνική οικονομία, επισημαίνει το Γραφείο. Σημειώνει, ωστόσο, πως «δεν αναμένεται κάποια σημαντική επίδραση στα επιτόκια δανεισμού του ελληνικού δημοσίου καθώς φαίνεται πως η αναβάθμιση είχε ήδη προεξοφληθεί στις αγορές κρατικών ομολόγων».
Οι φυσικές καταστροφές
Παρόλα αυτά, οι οικονομικές εξελίξεις χαρακτηρίζονται από αβεβαιότητα, λαμβάνοντας υπόψη τις καταστροφικές επιπτώσεις των καλοκαιρινών πυρκαγιών και των ακραίων βροχοπτώσεων στην Θεσσαλία που ανέδειξαν αδυναμίες του κρατικού μηχανισμού να ανταπεξέλθει σε σοβαρές προκλήσεις, επισημαίνει το Γραφείο. Στην τελική αποτίμηση των επιπτώσεων για την οικονομία, πέρα από τις αποζημιώσεις και τα μέτρα στήριξης για τις πληγείσες περιοχές που περιλαμβάνονται στον συμπληρωματικό προϋπολογισμό, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη το ευρύτερο κόστος σε όρους καταστροφής παραγωγικών συντελεστών, το οποίο σε συνδυασμό με το ενδεχόμενο εγκατάλειψης ορισμένων περιοχών θα προκαλέσει μακροχρόνιες απώλειες παραγωγικής δυναμικότητας.
Από δημοσιονομική άποψη, αναφέρει πως οι δύο κρίσιμες προϋποθέσεις ώστε να μην υπονομευτεί η δημοσιονομική σταθερότητα είναι αφενός η μέγιστη δυνατή κάλυψη της ανοικοδόμησης από ευρωπαϊκούς πόρους και αφετέρου η χρονική κατανομή των αποζημιώσεων ώστε να μην συγκεντρωθούν εξολοκλήρου σε ένα μόνο έτος. Διαφορετικά, θα πρέπει να αναζητηθούν πρόσθετες πηγές εσόδων, τακτικές ή έκτακτες, ώστε να καλυφθεί το σχετικό κόστος χωρίς απόκλιση από τον δημοσιονομικό στόχο και επιβάρυνση του δημόσιου χρέους.
Οι δημοσιονομικές και ευρύτερες οικονομικές προκλήσεις των φυσικών καταστροφών αποτελούν επιμέρους πλευρές της ευρύτερης υπαρξιακής πρόκλησης που θέτει η κλιματική κρίση. Η αναμενόμενη αυξημένη ένταση και συχνότητα ακραίων καιρικών φαινομένων απαιτεί ενίσχυση του ρόλου του κράτους καθώς η προστασία της ζωής και της περιουσίας των πολιτών είναι θεμελιώδης υποχρέωσή του.
Επιπρόσθετα, είναι αμφίβολο πώς ιδιωτικές ασφαλιστικές εταιρίες, παρά το σημαντικά θετικό τους ρόλο στην κάλυψη και αντιμετώπιση κινδύνων, θα μπορούσαν να καλύψουν στο σύνολό τους καταστροφές τέτοιας κλίμακας. Και το ζήτημα δεν είναι μόνο το ύψος των δαπανών που θα απαιτηθούν για τις απαραίτητες δημόσιες επενδύσεις και υποδομές αλλά και η αποτελεσματική αξιοποίηση, διαχείριση και οργάνωσή τους. Η χώρα μας δεν υστερεί ούτε σε εξοπλισμό, ούτε σε προσωπικό, ούτε και σε εν γένει δαπάνες για την πολιτική προστασία, φαίνεται όμως ότι υπάρχουν πολλά περιθώρια βελτίωσης της αποτελεσματικότητάς τους.
Σημειώνεται ότι ο ρόλος του κράτους δεν εξαντλείται στις αποζημιώσεις και την αποκατάσταση των δημόσιων υποδομών αλλά αφορά τον ευρύτερο προγραμματισμό και, τελικά, τη χρηματοδότηση ενός προτύπου ανάπτυξης που θα είναι πιο ανθεκτικό στις φυσικές καταστροφές. Συνεπώς, είναι απαραίτητο να ληφθεί πρόνοια ώστε το νέο ευρωπαϊκό δημοσιονομικό πλαίσιο να προβλέπει ειδική μεταχείριση για τις δημόσιες επενδύσεις, αλλά και συνολικά τις δαπάνες για την αντιμετώπιση των φυσικών καταστροφών και του κόστους μετάβασης εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής. Δεδομένου ότι η περιοχή της Μεσογείου βρίσκεται στο επίκεντρο της κλιματικής κρίσης, απαιτούνται πρόσθετοι κοινοί ευρωπαϊκοί πόροι για τη χρηματοδότηση των αναγκαίων δαπανών στις περιοχές που επηρεάζονται περισσότερο.
Ληξιπρόθεσμες υποχρεώσεις δημοσίου
Σύμφωνα με το Γραφείο, τον Ιούλιο του 2023 καταγράφηκε αύξηση των συνολικών ληξιπρόθεσμων υποχρεώσεων του Δημοσίου κατά 115 εκατ. ευρώ σε σύγκριση με τον Ιούλιο του 2022. Ειδικότερα, οι ληξιπρόθεσμες οφειλές αυξήθηκαν κατά 318 εκατ. ευρώ φτάνοντας τα 2.099 εκατ. ευρώ και οι εκκρεμείς επιστροφές φόρων μειώθηκαν κατά 203 εκατ. ευρώ φτάνοντας τα 494 εκατ. ευρώ.
Το συνολικό ληξιπρόθεσμο υπόλοιπο υποχρεώσεων φορολογουμένων στο τέλος του Ιουλίου του 2023, διαμορφώθηκε στα 105,1 δις ευρώ, μειωμένο κατά 7,6 δις ευρώ σε σχέση με τον Ιούλιο του 2022. Μεγάλη ήταν η επίπτωση από τη διαγραφή οφειλών της ΟΣΕ ΑΕ ύψους 10,4 δις ευρώ, η οποία πραγματοποιήθηκε το διάστημα Απριλίου - Μαΐου του 2023.
Σύμφωνα με την 2η Τριμηνιαία Έκθεση Προόδου Έτους 2023 του ΚΕΑΟ, το σύνολο των ληξιπρόθεσμων ασφαλιστικών οφειλών στο τέλος του Ιουνίου 2023 διαμορφώθηκε στα 46,5 δις ευρώ, δηλαδή παρουσίασε αύξηση κατά 618 εκατ. ευρώ σε σχέση με το προηγούμενο τρίμηνο. Η μεταβολή αυτή προέρχεται τόσο από την αύξηση των κύριων οφειλών (κατά 214 εκατ. ευρώ), όσο και από την αύξηση των πρόσθετων τελών (κατά 404 εκατ. ευρώ).
Σύμφωνα με τα στοιχεία της Τράπεζας της Ελλάδος (ΤτΕ), οι ελληνικές τράπεζες σημείωσαν πρόοδο στη μείωση των μη εξυπηρετούμενων δανείων (ΜΕΔ), τα οποία διαμορφώθηκαν στο τέλος Ιουνίου 2023 σε 12,7 δις ευρώ, μειωμένα κατά 2,2 δις ευρώ συγκριτικά με το τέλος Ιουνίου 2022 και μειωμένα κατά 0,3 δις ευρώ συγκριτικά με το τέλος Μαρτίου 2023.
Τον Ιούνιο 2023 ο λόγος των ΜΕΔ προς το σύνολο των δανείων διαμορφώθηκε στο 8,6% μειωμένος σε σύγκριση με το τέλος Ιουνίου 2022 (10,1%) και μειωμένος σε σύγκριση με το τέλος Μαρτίου 2023 (8,8%). Ως προς τις επιμέρους κατηγορίες χαρτοφυλακίων, ο λόγος διαμορφώθηκε σε 10,6% για το στεγαστικό, 16,0% για το καταναλωτικό και 7,6% για το επιχειρηματικό χαρτοφυλάκιο.
Το Γραφείο επισημαίνει πως η μείωση των ΜΕΔ είναι αποτέλεσμα της εφαρμογής του σχεδίου «Ηρακλής» και προέρχεται κατά κύριο λόγο από τις τιτλοποιήσεις των δανείων. Σύμφωνα με τα στοιχεία που δημοσίευσε η Τράπεζα της Ελλάδος, η ονομαστική αξία των δανείων που μεταβιβάστηκαν στις Εταιρίες Διαχείρισης Απαιτήσεων από Δάνεια και Πιστώσεις (ΕΔΑΔΠ) μέχρι και το δεύτερο τρίμηνο του 2023 διαμορφώθηκε στα 71,2 δις αυξημένη κατά περίπου 670 εκατ. ευρώ σε σύγκριση με το πρώτο τρίμηνο του 2023 (η ονομαστική αξία των υπό διαχείριση επιχειρηματικών δανείων αυξήθηκε κατά 403 εκατ. ευρώ, των στεγαστικών δανείων κατά 208 εκατ. ευρώ και των καταναλωτικών δανείων κατά 47 εκατ. ευρώ). Επισημαίνουμε, ωστόσο, ότι αυτή η διαδικασία απαλλάσσει τις τράπεζες από τα προβληματικά στοιχεία του ενεργητικού τους, όχι όμως και τις επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά που εξακολουθούν να οφείλουν αυτά τα ποσά.
Τι θα γίνει στην παγκόσμια οικονομία
Για την παγκόσμια οικονομία το Γραφείο Αναφέρει πως μία σειρά από παράγοντες θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε μια καλύτερη του αναμενομένου πορεία της παγκόσμιας οικονομίας:
• Η ταχύτερη μείωση του πυρήνα του πληθωρισμού από ό,τι αναμενόταν και η μείωση των κενών θέσεων εργασίας θα μπορούσε να διαδραματίσει ισχυρό ρόλο στη χαλάρωση των αγορών εργασίας, γεγονός που θα μείωνε την πιθανότητα να χρειαστεί να αυξηθεί η ανεργία για να περιοριστεί ο πληθωρισμός. Οι εξελίξεις προς αυτή την κατεύθυνση θα μείωναν συνεπώς την ανάγκη για σύσφιξη της νομισματικής πολιτικής και θα επέτρεπαν μια πιο ήπια προσαρμογή.
• Η ενδεχόμενη αυξημένη εγχώρια ζήτηση, όπως αυτή που παρατηρήθηκε κατά το πρώτο τρίμηνο του 2023. Σε πολλές οικονομίες, οι καταναλωτές δεν έχουν ακόμη εξαντλήσει το απόθεμα των αποταμιεύσεων που συσσώρευσαν κατά τη διάρκεια της πανδημίας, γεγονός που θα μπορούσε να στηρίξει περαιτέρω την πρόσφατη ενίσχυση της κατανάλωσης. Μια τέτοια εξέλιξη, ωστόσο, θα ενίσχυε τις πληθωριστικές πιέσεις και θα καθιστούσε αναγκαία μια αυστηρότερη νομισματική πολιτική.
Από την άλλη πλευρά, οι πιο εμφανείς κίνδυνοι προς την αρνητική κατεύθυνση αφορούν:
• Τον επίμονο πληθωρισμό και την αναθεώρηση των πληθωριστικών προσδοκιών προς τα πάνω, εξαιτίας των πιέσεων από την αγορά εργασίας, που θα κάνουν δυσκολότερη την αποκλιμάκωσή του. Αν μάλιστα υπάρξουν περαιτέρω διαταραχές από τη πλευρά της προσφοράς, ειδικά στις τιμές των τροφίμων, αρκετές χώρες ενδέχεται να επηρεαστούν ασύμμετρα.
• Την αναπροσαρμογή των τιμών των χρηματοοικονομικών περιουσιακών στοιχείων που συνδέονται στενά με την αναμενόμενη εξέλιξη του πληθωρισμού και των επιτοκίων. Απότομες μεταβολές των προσδοκιών θα μπορούσαν να ασκήσουν πίεση στις τράπεζες και τα μη τραπεζικά χρηματοπιστωτικά ιδρύματα των οποίων οι ισολογισμοί παραμένουν ευάλωτοι στον κίνδυνο επιτοκίου, ιδίως εκείνα που είναι ιδιαίτερα εκτεθειμένα σε εμπορικά ακίνητα. Οι επιπτώσεις μετάδοσης είναι πιθανές και η φυγή προς την ασφάλεια, με τη συνακόλουθη ανατίμηση των αποθεματικών νομισμάτων, θα προκαλούσε αρνητικές επιπτώσεις στο παγκόσμιο εμπόριο και την ανάπτυξη.
• Τον βαθύτερο γεωπολιτικό κατακερματισμό: Ο συνεχιζόμενος κίνδυνος να διαχωριστεί η παγκόσμια οικονομία σε μπλοκ εν μέσω του πολέμου στην Ουκρανία θα μπορούσε να ενταθεί, με περισσότερους περιορισμούς στο εμπόριο (ιδίως στο εμπόριο στρατηγικών αγαθών, όπως τα κρίσιμα ορυκτά), στις διασυνοριακές μετακινήσεις κεφαλαίων, τεχνολογίας και εργαζομένων και στις διεθνείς πληρωμές. Τέτοιες εξελίξεις θα μπορούσαν να συμβάλουν σε πρόσθετη αστάθεια στις τιμές των βασικών εμπορευμάτων και να δυσχεράνουν την πολυμερή συνεργασία για την παροχή παγκόσμιων δημόσιων αγαθών.
• Την ολοένα και βιαιότερη εμφάνιση φυσικών καταστροφών που προκαλεί η κλιματική αλλαγή εντείνοντας τις μεταναστευτικές ροές και την πολιτική αστάθεια.
